协同书（拉丁文）第六部分 大问答

《协同书》（拉丁文）目录
1.《信经》 Tria Symbola Catholica seu Oecumenica
2.《奥斯堡信条》 CONFESSIO FIDEI
3.《奥斯堡信条》的辩护论 APOLOGIA Confessionis Augustanae
4.1《施马加登信条》ARTICULI SMALCALDICI
4.2《论教皇权和首位》DE POTESTATE ET PRIMATU PAPAE
5.《小问答》Catechismus Minor
6.《大问答》CATECHISMUS MAIOR
7.《协同式》FORMULA CONCORDIAE

CATECHISMUS MAIOR
D. Martini Lutheri.

Pia, utilis et necessaria Praefatio et fidelis ac seria cohortatio D. Martini Lutheri, scripta ad omnes pios, imprimis ad pastores et concionatores, ut quotidie se et alios in Catechismo tamquam in summa et ἐπιτομῃ̃ totius Sacrae Scripturae diligenter exerceant et illum fideliter et assidue ecclesiae proponant etc.
1] Quod in concionibus non ipsi solum Catechismum urgemus, sed alios etiam, ut idem faciant, rogamus obtestamurque, non contemnendas sane causas habemus, maxime quum videamus et concionatores et parochos ipsos hic ut plurimum cessare, contemnentes et officium suum et doctrinam ipsam idque inde adeo, quod quidam illorum nimis alta, ut sibi quidem videntur, sapiunt, quidam etiam ipsa socordia ventrisque cura nihil prius habent, non aliter erga hoc negotium affecti, quam si ventris solummodo causa parochi et praecones Verbi constituantur, nec alia re occupatos esse conveniat, quam ut strenue prodigant consumantque, dum vivunt, omnia, perinde ut sub papatu consuevere.
2] Ac tametsi omnia, quae doceri atque praedicari debeant, hoc tempore abunde illis suppetant dilucideque ob oculos posita sint, tot praeclaris ac salutaribus ad hoc editis libris, quumque, ut olim nominare consueverunt, ita nunc re ipsa Sermones per se loquentes, Dormi secure, Paratos et Thesauros habeant: ita tamen sive inertes sive etiam perversi quidam sunt, ut haec scripta nec emere dignentur, nec si empta habeant, intueri saltem ac legere velint. Bone Deus, quam noxium detestandumque hoc hominum genus est, ventris gulaeque mancipia, quos rectius porcis aut canibus quam fidelium animabus praefeceris.
3] Ac optandum quidem foret, ut, cum inutiles laboriosaeque demurmurationes precularum canonicarum, ut vocantur, desierint, harum loco mane, meridie ac vesperi aliquot saltem paginas vel in Catechismo vel in Precationibus vel in Novo Testamento evolverent, aut denique aliud quidpiam ex Bibliis Sacris sibi sumerent, Orationemque Dominicam aliquando ad Deum Patrem et sua et gregis sui causa perorarent, quo tandem videlicet evangelio, cuius beneficio tot oneribus ac molestiis liberati sunt, vel aliquam rependant gratiam suppudeatque eos, quod instar canum ac suum non aliud ex evangelio addidicerint quam desidiosam, noxiam ac detestandam hanc carnis licentiam. 4] Nam cum vulgus alioqui nimis frigide erga evangelium affectum sit, et nos etiam, cum omnia summa conamur, aut nihil aut parum efficiamus, quanto minus praeclari aliquid sperandum erit, si, quemadmodum sub papatu fuimus, ita nunc quoque desides ac negligentes esse coeperimus.
5] His accedit noxium atque pestiferum illud malum securitatis et satietatis, quod multorum animis iampridem latenter obrepit eosque ita inficit, ut sancte deierent nihil esse facilius ipsa Catechismi doctrina, adeo etiam, ut cum unica lectione illum percurrerint, statim velut ad summum provecti atque edocti librum ipsum in angulum aliquem abiiciant pudeatque eos quodammodo in manus sumere denuo.
6] Imo, quod indignius est, reperiuntur hodie etiam ex nobilibus quidam adeo ignobilis animi, ut affirmare ausint nihil opus esse amplius sive parochis sive concionatoribus, sed sufficere libros, ex quibus eadem haec discere quilibet per se ac nullo tradente queat. Unde et ipsas parochias strenue ac fortiter collabi ac desolari patiuntur, parochos autem et concionatores tantum non fame interire sinunt, perinde ut decet stolidos ac insanos Germanos. Talem etenim populum Germani et habemus et tolerare cogimur.
7] Ego vero, ut de me ipso dicam scilicet, tametsi doctor ac praedicator sum, non minori, ut opinor, cum doctrina tum experientia praeditus quam ii, qui tanta de se praesumunt et ad tantam securitatem pervenerunt: haudquaquam tamen imitari me pueros pudet, sed quemadmodum illos Catechismum docemus, ita et ego mane aut quandocunque vacui aliquid temporis datur, ipsam Orationem Dominicam, decem praecepta, articulos fidei, psalmos aliquot etc. mecum ipse quasi ad verbum recito. Et quamquam adhuc quotidie lectionibus et studiis vaco, attamen ne sic quidem possum pervenire, quo cupio, aut praestare, 8] quae volo. Ita fit, ut puerum ac discipulum Catechismi etiam hodie me profiteri necesse habeam, profiteorque libenter. At delicatuli fastidiosulique isti vel unica tantum lectione assequuntur, ut repente omnes ubique doctores post se relinquant sciantque omnia, nec ullius doctrina aut institutione opus amplius habeant. Imo vero hoc ipso veluti certissimo argumento ostendunt, quod nullam prorsus nec sui officii nec salutis populi rationem habeant, sed contemnant et Deum pariter et Verbum ipsius. Nec est quod ruinam ultra metuant cum iam horrendissimum casum fecerint, quin potius opus illis sit denuo repuerascere ac discere prima literarum elementa, quae alioqui etiam ipsis calceis (ut dicitur) sibi protrita esse existimant.
9] Rogo itaque hos ignavos ventres ac praesumptuosos sanctos, ut vel propter Deum hoc sibi persuaderi patiantur se ad eam eruditionem haudquaquam pervenisse, quam ipsi sibi tribuunt, deinde ut nec unquam in animum inducant se Catechismi partes omnino omnes perdidicisse perspectasque habere, etiamsi notissimae ac meditatissimae ipsis videantur. Nam ut maxime demus, eos omnia quam optime et perfectissime tenere ac scire (quod tamen in hac vita propemodum impossibile fuerit), non tamen neque illud praetereundum, multiplicem usum ac fructum ex eo consequi, si eadem illa rudimenta quotidie legantur, meditandoque et loquendo exerceantur. Nimirum quod Spiritus Sanctus adsit huic lectioni, sermoni ac meditationi, qui subinde novos motus excitet ac maius lumen suppeditet, ut quotidie magis magisque hac doctrina afficiamur, ac maius operae pretium in ea faciamus, sicuti et Christus ipse promittit apud Matthaeum, cap. 18, 20, cum inquit: Ubicunque duo aut tres congregati fuerint in nomine meo, ero in medio eorum.
10] Adhaec nihil est efficacius contra diabolum, carnem et omnes pravas cogitationes, quam si sedulo tractetur Verbum Dei, de eo sit sermo et meditatio nostra, adeo ut psalmus primus eos pronuntiet beatos, qui in lege Dei meditantur die ac nocte. Nec est, quod thus praestantius aut odoramentum aliquod efficacius adversus daemones habiturum te speres, quam si Verbum et praecepta Dei multo usu tractes, de iis familiares misceas sermones, illa canas ac mediteris. Haec enim vere aqua illa sanctificata sunt verumque signum, quo Satan et fugatur, et quod fugit maxime.
11] Et si nulla alia utilitas hinc petenda sit, quam quod Satanam et pravas cogitationes depellat, certe vel sola haec tanti facienda erat, ut hanc doctrinae partem libenter disceres, legeres, meditareris et tractares. Non enim potest nec ferre nec audire Verbum Dei Satan. Et ipsum Verbum non est tale, quales sunt aniles fabulae aut carmina lyricorum, sed est, quemadmodum Paulus ait [Rom. 1, 16], potentia Dei ad salutem omni credenti. Ac revera potentia Dei, quae Satanam ut maxime affligit et premit, nos vero supra modum refocillat et reficit.
12] Et quid multis opus? Si fructum ac utilitatem omnem, quam Verbum Dei operatur, enumerare vellem, neque charta neque tempus suppeteret. Vulgo vocant Satanam mille artium opificem, hoc est, cuius potestas sit varia ac multiplex. At ipsum Dei sermonem, qui non solum variam ac multiplicem potestatem habet, verum etiam illum ipsum mille artium artificem cum omni potentia et arte sua opprimit et ad nihilum redigit, quo tandem nomine dignabimur? Nimirum non mille tantum artium, sed multarum myriadum 13] artificem merito dixeris. Quare nos quidem si tantam potentiam, tantam utilitatem, tantas vires, tantum denique usum illius adeo parvi aestimaremus, praesertim qui parochi et concionatores esse et perhiberi volumus, tum digni sane essemus, quibus non solum nullus suppeditaretur cibus, sed qui canibus etiam exagitaremur, praesertim cum illis omnibus non minus quam quotidiani panis opus habeamus, ac plane iisdem contra quotidianas ac irrequietas tentationes et insidias mille istius artium artificis carere non possimus.
14] Quodsi neque haec satis sufficiant ad excitandos commonendosque animos ad diligentem Catechismi lectionem, ipsum tamen praeceptum Dei vel solum cogere nos debebat, quod exstat Deut. 6, 6 sqq., ut praecepta ipsius sedentes, ambulantes, stantes, iacentes, surgentes nunquam non meditemur, ac velut signum aliquod ob oculos ponamus ac manibus gesternus. Procul dubio non temere Deus hoc tam severiter et praecipit et exigit, sed cum non ignoret, quae nos pericula et necessitates urgeant, adhaec quanta contentione, assiduitate et pertinacia maligni spiritus nullo non momento in perpetuam nostri perniciem sint instructi, voluit nos contra optimus ille Pater noster coelestis veluti solida et efficaci armatura hoc modo paratos atque instructos esse, quo possimus, et ignita tela ac pravas pestiferasque illorum aggressiones repellere ac profligare.
15] Sed o stolidos ac insensatos nos, qui, cum necesse habeamus, diversari ac degere inter hostes adeo potentes, nempe daemones, nihilominus arma nostra contemnamus, desides atque stertentes ea ne aspicere quidem, aut ipsorum meminisse sustineamus!
16] Et quid, quaeso, saturi illi praesumptuosique sancti, Catechismi videlicet doctrinam respuentes ac longe abiectiorem aestimantes, quam quae quotidie legi ac disci debeat, aliud agunt, quam quod se ipsos longe doctiores reputant Deo ipso, omnibus angelis, patriarchis, apostolis et omnibus Christianis? Nam cum non pudeat Deum ipsum haec quotidie docere, ut qui melius aut praestantius aliquid, quod doceatur, non habeat, eademque illa saepius iteret atque inculcet, novi vero ac alienum ab hac doctrina nihil sibi sumat; addo etiam, cum omnes sancti nihil melius nec utilius sciant, quod discant, nec unquam ad plenum discere queant: an non scilicet egregii se perbelli homines sumus, quod, cum semel hanc doctrinam vel legerimus vel audiverimus, in eam persuasionem veniamus, quasi omnia sciamus, nec ulla amplius nobis opus sit Iectiones adeoque una etiam hora illud perdiscere possimus, quod nec ipse Deus perdocere potuit, idque cum iam inde a condito mundo ad finem usque illius idem hoc agat; denique omnes prophetae ac sancti abunde semper habuerint hinc, quod discerent, nihilominus discipuli perpetuo manserint et manere necesse habuerint?
17] Nam illud sane certum atque indubitatum est, quod, qui decem praecepta probe norit ac perdidicerit, is totam etiam Scripturam sciat, ut possit in quibuslibet negotiis et casibus consilio, auxilio, consolatione praesto esse, discernere ac iudicare civiles pariter et ecclesiasticas controversias, sitque iudex omnium doctrinarum, ordinum, spirituum, iuris et aequitatis ac quidquid in mundo esse possit. 18] Et quid, precor, totus psalmorum liber aliud quam meras cogitationes exercitiaque primi praecepti continet? Atqui persuasissimum habeo huiusmodi ignavos ventres ac praesumptuosos spiritus ne unicum quidem psalmum intelligere, nedum totam Scripturam. Et interim tamen iidem illi Catechismi traditionem contemnunt, qui totius Scripturae quasi quoddam compendium est brevemque illius atque summariam descriptionem continent.
19] Quare nunc iterum omnes Christianos obsecro obtestorque, imprimis vero parochos et concionatores, ne praemature doctores fieri velint seque omnia scire falso sibi persuadeant. Nam ut falsis ponderibus atque mensuris, ita et vanis persuasionibus multum decedit, cum ad iustum examen exiguntur. Quin potius quotidie his studiis exerceantur eademque sedulo inculcent. Adhaec omni cura ac diligentia caveant, ne detestanda contagione securitatis praesumptionisque corripiantur, sed in hoc praecipue incumbant, ut legendo, docendo, discendo, cogitando et meditando omne tempus consumant, nec antea desistant, donec re ipsa compererint ac certi fiant, quod Satanam ad mortem perdidicerint doctioresque facti sint Deo et omnibus angelis eius.
20] Quodsi hanc diligentiam adhibuerint, sancte ipsis promitto, ac re ipsa iidem etiam experientur, quod magnum inde fructum sint consecuturi, et quod excellentes viros Deus ex ipsis facturus sit, adeo ut ipsi etiam aliquando fateantur, quod, quo magis Catechismi doctrinam repetunt iterantque, eo minus ipsam apprehendant ac sciant, sed necesse habeant perpetuo illam discere. Ex qua quidem re fiet, ut tum demum veluti esurientibus et sitientibus placere ac sapere illud incipiat, cuius nunc prae nimia saturitate ac fastidio ne olfactum quidem ferre sustinent. Quod ut fiat, Deum precamur, quo gratiam nobis suam largiatur! Amen.

DOCT. MART. LUTHERI BREVIS
PRAEFATIO.
1] Praesentis huius opusculi sermonem haud alio animo elaboravimus, quam ut esset institutio puerorum atque simplicium. Hinc apud veteres lingua Graeca Catechismus dictus est, quae vox puerilem institutionem significat. 2] Haec vero cuivis Christianorum necessario debet esse perspecta et cognita, ita ut, si quis huius cognitionem non habeat, in Christianorum numerum merito non sit referendus neque ad sacramentorum participationem admittendus. quemadmodum opifex quispiam manuarius, qui artis aut opificii sui rationem et usum non callet, iure optimo reprobandus et minimi pretii habendus. 3] Quapropter pueris articuli ad Catechismum seu puerilem institutionem pertinentes summo studio tradendi sunt, inque ipsis non segniter exercenda eorundem industriam
4] Inde fidelis ac vigilantes patrisfamilias officium exigit, ut per hebdomadam ad minimum semel habito examine liberorum ac familiae periculum faciat ac audiens exacte perquirat, quid hisce de rebus intelligant aut didicerint, quibus ignoratis eosdem serio et graviter eo, ut ista perdiscant, adigat. 5] Probe enim commemini, atque adeo quotidie hoc ipsum usu venire videmus, ut usque adeo tardo atque hebeti ingenio inveniantur homines, iamque natu grandiores, quibus hac de re nihil prorsus compertum fuit, aut etiam hodie teneant, quamquam nihilo secius sacramentorum nobiscum fiant participes omnibusque illis utantur, quae peculiariter Christianis utenda data et instituta sunt, cum tamen ii, qui sacramentorum usum sibi vindicant, plus scire, neque non ampliore Christianarum rerum intelligentia praediti atque exculti esse debeant quam pueri aut novitii scholastici. 6] Ceterum nos pro instituendo vulgo hisce tribus partibus contenti erimus, quae a priscis usque saeculis recepta consuetudine in Christianismo permanserunt, tametsi perpauca, ex his recte et sincere tradita sint populo, donec in iisdem probe triti et exercitati evaserint, cum senes tum iuvenes, quicunque Christiani esse aut dici contendunt. Sunt autem hac, quae sequuntur:

[Primo.]
DECEM PRAECEPTA.
1] I. Non habebis deos alienos coram me.
2] II. Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum, quia non habebit Dominus Deus tuus insontem eum, qui assumpserit nomen eius in vanum.
3] III. Memento, ut diem sabbati sanctifices.
4] IV. Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longaevus super terram.
5] V. Non occides.
6] VI. Non moechaberis.
7] VII. Non furtum facies.
8] VIII. Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium.
9] IX. Non concupisces domum proximi tui.
10] X. Non desiderabis uxorem eius, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum nec omnia, quae illius sunt.

Secundo.
ARTICULI CHRISTIANAE FIDEI.
11] I. Credo in Deum Patrem omnipotentem, Creatorem coeli et terrae.
12] II. Et in Iesum Christum, Filium eius unicum, Dominum nostrum, qui conceptus est de Spiritu Sancto, natus ex Maria virgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus, descendit ad inferos, tertia die resurrexit a mortuis, ascendit ad coelos, sedet ad dexteram Dei, Patris omnipotentis, inde venturus est iudicare vivos et mortuos.
13] III. Credo in Spiritum Sanctum, sanctam ecclesiam catholicam, sanctorum communionem, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam aeternam. Amen.

14] Tertio.
ORATIO, QUAM NOBIS CHRISTUS TRADIDIT IN EVANGELIO.
Pater noster, qui es in coelis.
I. Sanctificetur nomen tuum.
II. Adveniat regnum tuum.
III. Fiat voluntas tua, quemadmodum in coelo, sic etiam in terra.
IV. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie.
V. Et remitte nobis debita nostra, sicut et nos remittimus debitoribus nostris.
VI. Et ne inducas nos in tentationem.
VII. Sed libera nos a malo. Quia tuum est regnum et potentia et gloria in saecula saeculorum. Amen.
15] Haec sunt capita summe necessaria, quae cuivis Christianorum primo perdiscenda sunt atque ad verbum recitanda. Sunt 16] autem ad hoc quotidie assuefaciendi pueri, ut, quoties mane e stratis surrexerint et ad capiendum cibum accesserint et sub vesperam iterum dormitum ierint, memoriter recitent, neque ad cibum aut potum admittantur nisi his omnibus ante diligenter recitatis. Non 17] secus boni patrisfamilias officium herile exigit cum familia, nempe cum servis et ancillis, agere, neque quemquam in famulitio suo perferre, ista nescientem aut recusantem 18] discere. Neque enim ullo modo ferendum est, ut hominum aliquis usque adeo ferus sit et barbarus, qui haec nolit discere, cum in hisce tribus partibus summatim ac ruditer, et quoad eius fieri potuit, simplicissime comprehensa sint omnia, quidquid passim in sacris 19] literis longe lateque tractamus. Etenim sancti patres aut apostoli (quicunque tandem illi fuerint) huiusmodi compendio complexi sunt Christianorum doctrinam, vitam, artem et sapientiam, qua de re loquantur et tractent, aut quid tandem id sit, quod exerceant.
20] Perceptis itaque diligenter hisce tribus articulis, deinceps consentaneum est etiam nosse, quid de sacramentis nostris dicendum aut sentiendum sit, quae Christus ipse instituit, nempe de baptismo et de corpore et sanguine Iesu Christi. Cum primis vero refert scire verba Matthaei [28, 19 sq.] ac Marci [16, 15 sq.] postremis capitibus evangeliorum relata, quemadmodum Christus ex hoc mundo discedens, ultimo munere suos affecerit discipulos eosdemque a se donatos dimiserit.
21] DE BAPTISMO.
Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine patris et Filii et Spiritus Sancti. Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur.
22] Tantum ex Scriptura Sacra de baptismo simplicem Christianum nosse sufficit. Similiter et de secundo sacramenta paucis et simplicibus verbis, nempe ex Pauli prima ad Corinthios epistola, cap. 11, 23 sqq.
DE COENA DOMINI.
23] Dominus noster Iesus Christus, in qua nocte tradebatur, accepit panem et gratias agens, fregit, deditque discipulis suis et dixit: Accipite et manducare. Hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur. Hoc facite in meam commemorationem.
Similiter et calicem, Postquam coenavit, dicens: Hic calix novum testamentum est in meo sanguine. Hoc facite, quotiescunque biberitis, in meam commemorationem.
24] Ita passim quinque partes esse videmus totius Christianae doctrinae, quas subinde exerceri atque ad verbum a pueris exigi et audiri oportet. Neque enim est, quod sperers iuventutem ex solis concionibus ista comprehensuram, aut sensibus et memoriae reposituram. 25] His ergo probe perspectis et cognitis, non incommode atque intempestive aliquot etiam psalmi et hymni in hoc formati et expositi proponi possunt pueris, ut hisce prius perceptis quasi roborentur et confirmentur, utque hac ratione iuventus Scripturae legendae et exercendae assuescat ac quotidie maioribus incrementis aucta progrediatur. 26] Sed non in hoc contenti esse debemus, ut haec tantum verbotenus percipiantur ac recitantur, sed hoc etiam curae tibi sit, ut iuventus sedulo intersit concionibus, praesertim iis temporibus, quae exercenda Catechismo destinata sunt, ut haec exposita audiant, et quid singula in se comprehendant, non oscitantes discant intelligere, adeo ut prompte audita recitare calleant et interrogati scite respondere queant, ne citra fructum ista pro 27] concionibus doceantur. Eam enim ob rem nos hanc operam hoc diligentius sumimus, Catechismum subinde praedicantes, ut haec iuventuti diligenter inculcentur, nullo quidem orationis splendore aut apparatu rhetorico neque also ingenii acumine, sed breviter et simplicissime, ut hoc facilius et fidelius dicta nostra percipiantur et tenacius memoriae infixa haereant.
28] Quocirca supra memoratos articulos iam nunc singulatim tractandos in manus sumemus atque de iis, quantum fieri poterit et necessitas postulaverit, significantissime verba faciemus.
——————————

[Prima Pars.]
—————

Praeceptum I.
Non habebis deos alienos coram me.
1] Hoc est, me solum pro Deo tuo habebis ac coles. Quid vero hisce verbis sibi vult, ac quomodo hoc intelligendum est? Quid est habere Deum, aut quid est Deus? Responsio: 2] Deus est et vocatur, de cuius bonitate et potentia omnia bona certo tibi pollicearis, et ad quem quibuslibet adversis rebus atque periculis ingruentibus confugias, ut Deum habere nihil aliud sit, quam illi ex toto corde fidere et credere; quemadmodum saepe numero a me dictum est, quod sola cordis fiducia Deum pariter atque idolum faciat et constituat. 3] Quodsi fides et fiducia recta et sincera est, Deum rectum habebis; contra, si falsa fuerit et mendax fiducia, etiam Deum tuum falsum et mendacem esse necesse est. Siquidem haec duo, fides et Deus, una copula coniungenda sunt. Iam in quacunque re animi tui fiduciam et cor fixum habueris, haec haud dubie Deus tuus est.
4] Quare huius praecepti sensus hic est, ut veram cordis fidem atque fiduciam exigat, a vero et unico Deo non aberrantem, sed illi soli constanter adhaerentem. Idem plane vult dicere: Hoc vide cures, ut me solum Deum tuum esse statuas, nec omnino extra me alium quaerere coneris, hoc est, quarumcunque rerum inopia laboraveris, easdem de mea munificentia tibi pollicearis et apud me quaeras, volo. Ac ubicunque pressus infortunio adversa pateris, ad me protinus opem imploraturus confugito. Ego, ego, inquam, affluente omnium rerum copia te implebo uberrime, atque etiam periclitantem ex omnibus malis eripiam. Tantum hoc cave sedulo, ne cor tuum ulli alteri apponas, nec ab eo pendeas, nec in eo conquiescas.
5] Hoc aliquanto planius ac rudius explicandum est, ut exemplis sumptis a contraria rectius intelligatur, quid haec sibi velint. Equidem permultos videre licet, existimantes sese et Deum et omnia abunde habere, quando divitiis abundant et opibus, quibus confisi adeo insolenter intumescunt, adeo constanter et secure his fruuntur, ut neminis rationem aut 6] respectum ullum habeant. Ecce, ii quoque Deum habent, sed cui nomen est Mammona, hoc est, opus et pecunia, cui totius cordis adhaerent fiducia, in quem omnem spei suae summam collocant, quique omnium communissimum in terris idolum est. 7] Qui pecunia aut opibus large instructus est, ille re sua probe constabilita securum se esse statuit, animo adeo laeto atque interrito, quasi in medio paradiso vitam agat omnium felicissimam. 8] Contra, qui opibus et pecunia caret, ille animi dubius omnem spem abiicit, ac 9] si nihil prorsus de ullo Deo vel tantillum sibi constet. Etenim paucos admodum iuvenias, qui sint bono animo, quique nihil tristentur aut conquerantur, si destituat eos Mammona. Haec enim rei precuniariae cura atque cupiditas humanam naturam ad sepulcrum usque indivulse comitatur.
10] Ita quoque, qui spei aut fiduciae suae summam in hoc sitam habet, quod ceteros ingenio, eruditione, sapientia, potentia, favore, multorum amicitia ac dignitate anteeat, ille quoque Deum habet, sed non verum illum coelestem et unicum Deum. Hoc inde iterum haud difficulter perspicitur, quam confidenter, secure et insolenter hisce rebus abundantes agere soleant; rursus quam desperanter, quam abiecte et humiliter, quibus haec aut non adsunt aut aliquando casu fortuito subtrahuntur. Quare iterum dico, quod vera huius parrticulacae interpretatio, Deum habere, nihil aliud sit, quam habere aliquid, cui cor humanum per omnia fidere soleat.
11] Ad haec considera, quaeso, quae nos rerum portenta sub papatu, horrenda coecitate percussi, admiserimus. Dolebat alicui denticulus, ille protinus ob honorem divae Apolloniae voluntario ieiunio carnem suam macerabat. Quodsi in metu erat, ne forte possessio sua aliquando conflagraret incendio, protinus in Laurentii clientelam ac patrocinium semet tradebat. Metuebat aliquis contagium pestilentiae, illico nuncupatis votis profectionem ad S. Sebastianum aut Rochium instituebat. Et id genus portenta atque abominationes innumerabiles, quibus fiebat, ut quisque peculiarem divum sibi colendum eligeret, ad quem pressus necessitate preces fundebat currebatque. Huc pertineat etiam 12] illi, qui omnem modum hisce in rebus excedunt ac cum diabolo foedus ineunt, ut eos ampliter ditet, aut amicarum compotes faciat, aut pecus a contagione servet incolume, aut rem perditam restituat; cuius generis sunt incantatores, venefici et magicarum artium periti. Hi enim omnes cordis sui fiduciam alio collocant, quam in verum Deum, de quo nihil boni sibi persuadent, neque apud illum quaeritant quidquam boni.
13] Ad hunc modum iam haud obscure intelligis, quid et quantum hoc praecepto exigatur, nimirum totum cor hominis omnisque erga Deum et neminem alium fiducia. Quo pacto enim Deus haberi possit, ipse perfacile aestimare potes, quod neque digitis apprehendi, nec in marsupium ut moneta condi, nec in cistam ut vasa argentea conclude possit. 14] Ita vero dicitur haberi et apprehendi Deus, quando corde apprehenditur eique soli hominis animus constanti atque inconcussa 15] adhaeret fiducia. Ceterum corde illi adhaerere nihil aliud est, quam eidem per omnia fidere. Eam ob rem ab omnibus aliis, quae extra illum sunt, nos conatur divellere atque abstrahere et ad se solum, quum unicum illud et immortale bonum sit, attrahere. Quasi ad hunc modum diceret: Quidquid antehac e divorum favore ac benevolentia tibi proventurum pollicitus es, aut si quam in Mammona aut aliis rebus spem atque fiduciam reposuisti, omne allud iam tibi certa persuasione de me pollicere, meque eum esse haud dubitanter existimes, qui tibi laboranti opem laturus sit, teque omnibus rebus amplissime florentem et abundantem facturus.
16] Ecce, iam habes, quinam verus Dei honos sit et cultus gratus illi et acceptus, quemque sub aeternae maledictionis poena praestandum praecipit, nimirum ut cor hominis nullam aliam consolationem, nullam aliam fiduciam sciat, quam ipsum solum, neque ullo pacto ab hoc se divelli patiatur, sed potius de omnibus, quae sub sole sunt, semel in periculum veniat, adeoque ipsius vitae citius iacturam faciat, 17] quam ut hunc Deum deserat. Iam vicissim facile videbis ac iudicabis, quomodo mundus nihil aliud quam falsum Dei cultum et idololatriam passim constituent atque exerceat. Nulla enim uspiam fuit usque adeo effera et ferina hominum natio, quae non aliquem Dei cultum constituent et servarit. Omnes enim certatim eum Deum sibi colendum delegerunt, ex quo aliquid emolumenti, opis atque solatii speraverunt.
18] Inde videmus gentiles, quorum prora ac puppis, ut vulgato fertur proverbio, in opulentia, dominatu, imperiis sita fuit, pro summo Deo cumprimis coluisse suum Iovem. Porro alii, quorum scopus erant divitiae, tum prosper rerum successus, aut qui sectabantur voluptates et delicias, Herculem, Mercurium, Venerem aliosque religiose venerabantur. Mulieres uterum ferentes Dianam seu Lucinam sibi pro numine vindicabant. Atque ita deinceps quisque hunc sibi Deum venerandum proponebat, adquem corde et animo ferebatur. Ita gentilium quoque opinione Deum habere 19] nihil aliud est, quam fidere et credere. In hoc tamen errant et falluntur, quod eorum fiducia falsa et mendax est, neque enim ad Deum verum recta tendit aut ordinata est, extra quem pro certo constat nullum alium Deum esse, neque in coelo neque in terra. 20] Quocirca gentes plane suam propriam et effictam persuasionem seu opinionem et somnium, quod de Deo conceperunt, pro idolo sibimet constituunt, spemque suam prorsus in 21] mere nihilo habent repositam. Ea plane omnis idololatriae est ratio. Neque enim in hoc solum consistit, ut simulacrum aliquod erectum adoretur, sed in corde potissimum latet, quod alio intentum est, opem se consolationem apud creaturas, divos aut diabolos quaeritans, Deum non curans ac ne tantillum quidem benignitatis de illo sibi persuadens, quod velit opitulari. Multo minus credit Dei liberalitate et munificentia sibi continger, quidquid bonarum rerum uspiam illi acciderit.
22] Praeter haec alius adhuc superest falsus et erroneus Dei cultus, summam in sese complectens idolatriam [idololatriam], quam hactenus strenue exercuimus, et adhuc passim in mundo viget ac regnat, in quem omnes religiosorum ordines fundati sunt, quique solam attingit conscientiam, quae auxilium, consolationem et salutem quaerit ex propriis operibus, tantum sibi sumens, ut perverse conetur et temere, velit nolit Deus, in coelum perrumpere, subducens secum rationem, quarum fundationum auctor extiterit, quantum ieiunaverit, quot missarum myriadas lectitaverit etc., spem suam in hoc reponens atque ferociens, quasi nihil velit a Deo gratuito accipere, sed omnia sua opera ab ipso consequi et abundanter promereri, non secus ac si Deus nobis cogatur obnoxius esse servitio et debito, et nos 23] illius essemus domini. Quid hoc aliud est quam ex Deo ficulneum simulacrum aut pomarium (quod aiunt) Deum facere ac semet ipsum pro Deo aestimare inque eius locum sufficere? Sed haec acutiora sunt, quam quae pueris ac tenerae aetati proponenda sint.
24] Ceterum hoc dictum sit simplicioribus, quo huius praecepti sensum probe notent ac retineant, ut Deo soli fidamus, de eodem optima quaeque nobis polliceamur et, tamquam de eo, qui nobis det corpus, donet vitam, largiatur victus alimoniam, offundat annonam, tribuat membrorum valetudinem, paret defensionem, conciliet pacem ac reliqua rerum temporalium et sempiteritarum necessaria suppeditet; adhaec qui nos ab omnibus tueatur periculis et infortunio, et si quid adversi nobis evenerit, a malis nos clementer servet et potenter eripiat, ita ut Deus (quemadmodum abunde dictum est) solus ille pro certo habendus sit, a cuius bonitate omnia consequimur, tum cuius ope et 25] opera ab omnibus malis eripimur. Atque hinc adeo est, ut mea fert opinio, quod nos Germani usque a maioribus nostris (praeclarius profecto et pulchrius quam ulla alia lingua) Deum (Gott) a bonitatis vocabulo (Gut) sermone nobis vernaculo vocamus, quippe qui fons perennis sit et perpetuo scaturiens, affluentissimis bonis exundans, et a quo omne, quidquid uspiam boni est et dicitur, emanat.
26] Nam quamquam alioqui multis bonis cumulentur et afficiamur ab hominibus, omnia tamen a Deo data et concessa dicuntur, quaecunque eius iussu et ordine undequaque percipimus. Maiores enim nostri et omnes, qui in magistratu sunt, adhaec quilibet erga proximum suum, hoc in mandatis a Deo acceperunt, ut omnis generis officia nobis ostendant et exhibeant, adeo ut haec non ab illis, sed per illos a Deo peculiariter accipiamus. Siquidem creaturae tantum manus sunt, canales, media et organa, quorum opera et adminiculo Deus omnia largitur hominibus. quemadmodum matri dat ubera lacte fecunda, quibus infans lactandus et alendus est, et campo suam segetem et omnia fructuum genera, quibus vescimus, quorum nullum ulla creatura proprio conatu aut studio creare potest aut producere.
27] Quapropter nemo conari debet, ut vel aliquid accipiat vel det, nisi a Deo praeceptum fuerit, ut pro Dei munere cognoscatur illique pro sua munificentia, prout hoc praeceptum exigit, agatur gratia. Quamobrem et haec media, videlicet per creaturas bona percipiendi, non sunt respuenda, neque temeraria praesumptione aliae rationes et viae investigandae, quam Deus praecipit. Hoc enim non esset a Deo accipere, sed a se ipso quaerere.
28] Iam quisque apud se exactam curam habeat, ut hoc praeceptum ante omnia magni faciat, neque iocuni esse existimet. Perquire et expiscare ipse cor tuum diligenter, et haud dubie invenies, num ex solo Deo pendeat necne. Quodsi eiusmodi tibi est animus, qui mera bona de divina bonitate persuadere se polliceri sibi potest, praecipue vero tempore necessitatis et inopiae, adhaec, qui omnia potest contemnere, quidquid non est Deus: non est quod dubites te habere Deum illum verum et unicum. Contra, sin ex alio quopiam pendet, de quo plus boni et opis sperat quam ab ipso Deo sese consecuturum, nec ad illum confugit, sed potius aufugit rebus minime secundis, certum est te a Deo vero alienum esse et idolum aliud habere.
29] Ut autem videamus Dei voluntatem non esse, ut hoc suum praeceptum floccipendatur., sed certo statuatur, ipsum gravissima huius praecepti auctoritatem tueri velle, huic ipsi praecepto primum terribiles et horrendas minas adiecit, ac deinceps amabiles et consolatorias pollicitationes apposuit, quae quoque multoties repetendae et iuventuti etiam atque etiam inculcandae sunt, ut hasce imis sensibus reconditas tandem memori mente teneant.
Primi Praecepti Appendicis Expositio.
30] Quia ego sum Dominus Deus tuus fortis zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios in tertiam et quartam generationem eorum, qui me oderunt, et faciens misericordiam in millia his, qui diligunt me et custodiunt praecepta mea.
31] Quamquam vero haec verba communiter ad omnia praecepta referenda sunt (ut infra audiemus), ea tamen huic praecepto, quod aliorum omnium caput est, peculiariter adiecta sunt, propterea quod permagni admodum referat hominem rectum habere caput. Salvis enim rebus capitis reliquam etiam vitam bene se habere necesse est, et contra. 32] Iam vero ex his verbis perdisce, quam implacabiliter Deus irascetur iis, qui rei cuipiam extra ipsum confidunt; et contra quanta clementia et misericordia eos prosequatur, qui ei soli toto corde fidunt et credunt, adeo ut iracundia sua nullum finem faciat saeviendi in tertiam et quartam generationem, et rursum, ut sua clementia multis millibus benefacere non desinat, 33] ne tam securo ambulemus animo, nullam nostri aut harum rerum rationem habentes, quemadmodum impia illa planeque ferina corda cogitare consueverunt, non ita multum referre, qua ratione vixerixit. 34] Eiusmodi Deus est, qui, si ab eo discedatur, inultum id non patitur, neque modum aut finem irascendi statuit, in quartam usque generationem, donec omnes funditus exstirpentur. Quamobrem vult esse formidini, non contemptui aut ludibrio.
35] Hoc ipsum multis etiam historiis et illis memorabilibus abunde testatum fecit, cuius rei nobis passim Scriptura facit iudicium, atque etiamnum id ipsum in dies singulos quotidianis experimentis verissimum esse discimus. Siquidem iam inde ab initio omnem idololatriam funditus exstirpavit, huiusque gratia cum gentes tum Iudaeos, sicut adhuc hodie omnem falsum Dei cultum evertit, ut plane omnibus in ea permanentibus succumbendum sit. 36] Quocirca, tametsi tam feroces et potentes inveniantur Sardanapali et Phalarides, qui ipsos Persas divitiis superant, quibus secure freti parum curant, irascaturne an arrideat Deus, ut, qui iram eius sustinere se posse confidant, tamen tandem perniciem non effugient, sed dicto citius et praeter omnium exspectationem cum tota sua pompa, cui fidebant perperam, pessum ibunt, velut omnes ceteros periisse videmus, qui maiori freti potentia in utramvis, quod aiunt, aurem dormiebant.
37] Et ob hos ipsos duros et praefractos homines, qui existimant Deum, quia ad tempus connivet eosque secure sua potentia frui permittit, vel ignarum plane esse istarum rerum, vel earum cura non affici, tanta necessario utitur plectendi saevitia, ut neque natorum natos oblivioni possit tradere, ut quisque haec repetens animo tantam animi securitatem et contemptum emendet et videat Deum 38] non iocari. Nam illi ipsi sunt, quos putat et perstringit, ita inquiens: Qui me oderunt, hoc est, qui propria freti fiducia insolenter intumescunt atque ferociunt, qui, quidquid pro concione illis dicatur, audire recusant, qui correpti, ut, priusquam obruantur supplicio, flagitiosam vitam emendent, in furorem ac rabiem vertuntur, ut ita omnibus modis iram Dei egregie promereantur. quemadmodum hodie huius rei certissimum documentum in episcopis et principibus nostris experimur.
39] Porro autem, quanto atrociores et terribiliores hac sunt comminationes, tanto potentior est promissionis consolatio, nempe quod Deus iis, qui semet ei totos omni tradunt fiducia, misericordiam suam certo ostensurus sit, hoc est, omnis generis benefacta exhibiturus, non tantum vero illis ipsis, sed ipsorum quoque natis, longa propagatione, in mille 40] usque et iterum mille generationem. Haec, inquam, commovere nos debent et impellere, ut totius cordis nostri cogitationem omni fiducia in Deum iactemus, postulantes, ut omnium rerum et temporalium et immortalium fiamus compotes, quando summa maiestas Dei tanta tam benigne et clementer nobis offert, tam amanter provocat, adeo uberum pollicetur.
41] Quare quisque Christianorum det operam, ut sibi haec verba cordi sint, neque in iram opinionem veniat, ut existimet haec dicta ab homine. Res tua agitur; semel enim me de summa salutis tuae periclitaberis, ut aut perpetuo salvam, felicem et beatam vitam exigas, aut ut perpetuo damnatus Dei inclementia omnes calamitatem et aerumnas ad inferos non dicendis cruciatibus torquendus exhaurias. Quid vero habebis amplius aut plus etiam postulabis, quam quod tam amanter tibi pollicetur, nimirum, se tuum esse velle cum omni rerum copia, se tui defensorem et auxiliatorem in adversis futurum?
42] Sed proh dolor! in hoc omnes fallimur, quod mundus horum verborum nullum verum esse credit, neque verba Dei esse existimet, videns eos, qui suam fiduciam in Deum et non in Mammonam reiecerunt, omni miseriarum genere affectos vix vitam trahere, diabolo illis ipsis reluctante et obstante, ut nihil opum, nihil favoris, nihil dignitatis uspiam consequuntur, imo vitam ipsam aegre tueantur et obtineant. Contra illi, quorum summa spes atque fiducia est Mammon, ad amplissimos divitatis gradus evecti in sublimi resident imperio, potentia, favore, dignitate et omni tranquillitate mundo venerandi atque spectabiles. Eam ob rem talia verba memoriae infigenda sunt, ut huic rerum mundanarum larvae atque obtuitui opponantur; neque ignorandum esthaec non posse mentiri aut fallere, sed esse et fore veracissima.
43] Iam vero paulisper retroversa cogitatione, repete tecum animo, aut alioqui perquire ab aliis, mihique responde, quidnam illi, quorum omnis conatus, studium, cura et diligentia tantum eo destinata fuere, ut immensas opes per fas atque nefas cumularent atque reponerent, quidnam, inquam, illi tandem effecerint? Haud dubie iuvenies, eos omnes lusisse et laborem et operam. Aut quamquam inaestimandos thesauros multo sudore partos accumulaverint, ita tamen evanuisse eos ipsos vel cum pulvisculo comperies, ut neque ipsi unquam ex tantis opibus ullam voluptatem perceperint, neque postea quidquam ad tertium heredem pervenerit.
44] Harum rerum exempla abunde multa omnes suppeditabunt historiae, et haec eadem a natu maioribus multarum rerum peritis audies; tantum vide, ut earundem curam et rationem non levem habere digneris.
45] Pro certo sane constat Saulem regem fuisse amplissimum, ab ipso Deo in regni administrationem surrogatum, vitae non improbae; sed iam consecutus imperium, quum a Deo suo declinasset animo omnemque suam fiduciam in potentia, corona ac sceptro suo collocatam haberet, succumbendum ac pereundum illi erat funditus, una cum rebus omnibus, quas possederat, adeo ut neque liberorum suorum ullus superstes maneret.
46] Contra David, infimae fortunae home, erat abiectus et pastor, fugatus et passim actus insectationibus, ut ubique fere de vita veniret in periculum; attamen a Saulis impetu et insidiis tuto custodiebatur inque eius locum rex creabatur. Oportebat enim haec verba manere et vera fieri, posteaquam Deus mentiri nescit aut fallere. Tantum vide, ne diabolus et mundus hac sua splendida facie, quae quidem ad tempus durat, sed profecto umbra aut somnio vanior est atque incertior, tibi imprudenti imponant.
47] Quamobrem primi praecepti sensum exacte nobis perdiscendum esse statuo, ut videamus, quam Deus nullo modo vanam animi praesumptionem aut falsam erga aliam rem extra se fiduciam tolerare queat. Nec quidquam tantopere a nobis postulat quam certam quandam et indubitatam omnium bonarum rerum de se persuasionem, ita ut recta via porro progredientes rebus omnibus, quas Deus largiri nobis consuevit, non aliter utamur atque sutor quispiam acu, subula filoque sutorio ad confidendum opus suum, quo confecto illa deponit, aut quemadmodum hospites diversorio: ut de concessis opibus victum et amictum habeamus, prout diurni victus necessitas exegerit, quisque in suo statu, in quem divina vocatione et ordine constitutum est, nec quidquam rei nostrum dominum aut idolum 48] esse permittamus. Et haec de primo praecepto dicta sufficiant, quod verbis aliquanto fusioribus explanandum fuit, quando summa et caput totius pietatis in eo vertatur, propterea quod (ut praedictum) ubi cordi cum Deo bene convenit, et hoc praeceptum servatum fuerit, cetera omnia apte consequuntur.

Praeceptum II.
49] Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum.
50] Quemadmodum primo praecepto cor hominis institutum est et fidei ratio tradita, ita hoc secundum foras nos producit, osque ac linguam erga Deum fingit ac format. Primum enim, quod natum e corde ebullit et progreditur seque ostendit, sermo est. Itaque quemadmodum supra respondendum docui, quid sit habere Deum, ita quoque huius et aliorum praeceptorum omnium intelligentiam simpliciter comprehendas atque pronunties necesse est.
51] Interrogatus ergo, quomodo secundum praeceptum intelliges, aut quid significat nomen Dei in vanum sumere sive eo abuti, responde ad hunc modum paucissimis: Hoc est divino abuti nomine, quando Dei nomen quacunque ratione ad confirmanda mendacia aut alia id genus vitia atque flagitia tuenda usurpamus. Hinc tantum valet huius praecepti constitutio, ne Dei nomen falso citemus, aut in os sumamus, quando cor longe aliter sibi conscium est, aut rem aliter habere non ignorat, aut omnino aliter scire debebat. Veluti iis persaepe solet contingere, qui lites in foro et curia sectantur et iudicia, et altera pars aliquid perfide abiurat alteri. 52] Neque enim alia ratione nomine Dei perinde abutimur, quam si eo ad mentiendum et fallendum turpiter abutamur. Et hic huius praecepti sensus sit facillimus et simplicissimus.
53] Ex his omnibus quivis facile colligere potest, quoties et quam multifariam divino nomine abutantur homines, tametsi omnes abusus perstringere impossibile sit. Ut tamen haec paucis expediamus, nominis divini abusus omnium maxime in negotiis consistit et causis saecularibus, illis nimirum, quae ad rem pecuniariam, opes aut honores pertinent. Sive illud propalam fiat in contentione forensi sive alibi, ubi iuratur divini nominis adducto testimonio, periuraturque, aut ipsa anima oppigneratur periurio. Cumprimis vero hoc vehementer locum habet in re connubiali, ubi duo furtim contracto inter se matrimonia, tandem quum ad iudices ventum est, datam fidem abiurat alter alteri.
54] Omnium vero maxime hic divini nominis abusus in rebus viget spiritualibus, quae pertingunt conscientiam, falsis doctoribus emergentibus, suaque mendacia divini Verbi loco venditantibus.
55] Ecce, omnibus hisce rationibus nihil aliud quaerunt aut agunt homines, quam ut semet divini nominis praetextu exornent perfide, pravo quodam consilio iusti esse contendentes, sive illud in mundanis et carnalibus sive in sublimioribus et subtilioribus fidei et doctrinae negotiis fieri soleat. Iam in mentientium numerum etiam blasphematores referendi sunt, non illi quidem crassi et impudentes, vulgo noti omnibus, qui nullius prohibiti metu aut reverentia nomen Dei ore prorsus illoto, blasphemo et procaci subinde conspurcant et contaminant (quorum blasphema impietas non in nostra, sed carnificis schola emendanda est), verum etiam illi, qui veritatem et Verbum Dei propalam contumeliose lacerant ac diaboli verbum impudenter et impie esse confirmant. De quibus in praesentia amplius verba facienda non sunt.
56] Discamus itaque hoc loco diligenterque volutemus animo, quantum intersit hoc praeceptum servare aut transgredi, ut omni studio diligentiaque caveamus vitemusque omnem sacratissimi nominis Dei abusum et contumeliam, tamquam peccatum omnium maximum et pessimum, quod externe designari potest. Nam tametsi mentiri et fallere per se satis grande sit flagitium, multo tamen gravius illud reddunt et maiori etiam cumulant flagitio, conantes illud defendere periurio, ac turpiter mentiendo divino nomine abutentes pro praetextu turpitudinis. Qua ratione fit, ut ex unico mendacio periurii accessione cumulato multiplicis pullulent mendacia.
57] Eam ob rem Deus huic quoque praecepto saevam comminationem annexuit, cuius haec sunt verba: Nec enim habebit insontem Dominus eum, qui assumpserit nomen Domini Dei sui in vanum. Hoc est, nemo hoc impune laturus est, sed poenas graves dabit blasphemiae. Quam enim multum non patitur Deus, si quis cordis fiducia ab eo discedat, tam impunitum non sinet, si quis pro tuendis mendaciis falso usurpet nomen eius. Sed o Deum 58] immortalem, quae tam exsecranda consuetudo divinum nomen blasphemandi omnium hominum animos corripuit! Nam perinde pauci sunt, qui salutifero Dei nomine ad mendacia, vanitatem et omnem iniquitatem suam tuendam non abutuntur, quam illorum, qui solum ex animo Deo credunt fiduntque.
59] Siquidem illa praeclare virtus (si Christo placet) omnibus nobis natura insita est, ut is, qui aliquod admisit criminose flagitium, suam turpitudinem summa ope celare studeat, ne cuius oculis pateat, aut aliquis designati facinoris sibi sit conscius. Usque adeo enim dissolutum aut sui negligentem et deploratae malitiae arbitror esse neminem, qui perpetrate flagitii sese iactet coram omnibus. Verum nemo non studet peccare clanculum et subdole, priusquam palam fiat, aut resciscant homines. Tum si quis eam ob rem invaditur aut insimulatur facinoris, protinus nomen Dei patet iniuriis estque obnoxium contumeliis. Hoc enim quisque suae culpae praetexit, cogiturque nomen illud omnibus modis venerandum e vitiis virtutes, ex ignominia 60] gloriam, e dedecore honores facere. Et hic est iam totius mundi communis quidam cursus, quo veluti quodam diluvio omnes regiones orbis terrarum inundant. Hinc nostris meritis digna quoque praemia capimus, et quod nostra blasphemia procacissime quaerimus, hoc nobis plena manu offunditur, nempe pestilentia, motus bellici, annonae caritas, incendia, aquarum inundationes, degeneres uxores et liberi, perfida familia et id genus malorum examina innumerabilia. Unde enim tantum calamitatum alioqui nobis eveniret? Adhuc bene magna gratia haec est, quod terra nos ferat atque nutriat.
61] Quamobrem summo studio iuventus eo perducenda est et assuefacienda sedulo, ut secundum hoc praeceptum una cum primo reverenter habeat magnique faciat, proque transgressione protinus emendetur ferulis, posito ante oculos praecepto et subinde inculcate, ut ita pueri non tantum educentur disciplina et verberibus, sed Dei quoque metu et reverentia coerceantur.
62] Iam ergo intelligis, quid sit abuti divino nomine, nimirum (ut breviter decurram per capita) quando aut simpliciter pro tuendo mendacio abutimur, aut aliud quidpiam, quod non est, sub divini nominis praetextu molimur, quo alterum fraudulenter circumducimus, aut illud blasphemando, exsecrando, maledicendo, incantando ignominiose usurpamus. Breviter, quacunque ratione eius adminiculo perpetrari possunt flagitia.
63] Adhaec scitu quoque opus est, quomodo Dei nomine recte utamur. Hisce enim verbis, quibus praecepit: Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum, etiam illud intelligendum nobis proponit, Dei nomine nos etiam recte et utiliter uti posse. Non enim aliam ob causam nobis revelatum est, quam ut utentibus subinde sit fructuosum et utile. 64] Inde hoc utro evincitur, quod quum hic praecepto cautum sit, ne mentientes aut alioqui flagitiose delinquentes sanctum Dei nomen prave usurpemus, contra praeceptum nobis esse arbitremur, ut eo ad confirmandam veritatem ac reliquas actiones honestas utamur, nempe, quando recte iuramus, quum aut necessitas postulat, aut a nobis iusiurandum exigitur; ita quoque quando recte et sincere docetur veritas evangelii; praeterea, quando in necessitatibus nomen Dei imploramus, aut idem rebus secundis laudamus et gratias agimus etc. Quae omnia summatim comprehensa ac praecepta inveniuntur Ps. 50, 15: Invoca me in die tribulationis; eripiam te, et glorificabis me. Omnibus hisce rationibus vere et salubriter divino nomine utimur, atque ita eius nomen sanctificatur, quemadmodum in Oratione Dominica precamur.
65] Ita totam huius praecepti summam habes explicatam. Ex hac intelligentia haud difficulter ad quaestionem respondere potest, quae multorum doctorum non vulgariter torsit et conturbavit ingenia: quamobrem in evangelio nobis, ne iuremus, interdictum sit, cum pro certo constet Christum, Paulum aliosque sanctos iurasse saepenumero. 66] Estque breviter haec sententia: Equidem nullo modo nobis ad mala iurandum est, hoc est, ad mendacia, et ubi neque utile neque necesse est. Verum ad bonum et proximi utilitatem licet nobis iurare. Est enim opus valde bonum, quo Deus laudatur, veritas et iustitia confirmatur, mendacium refellitur, homines dissidentes in concordiam rediguntur, obedientia exhibetur et lites componuntur. Nam Deus ipse hic intervenit, segregans iustitiam ab iniustitia ac honos malosque disiungens. 67] Quodsi alterutra pars malitiose periurat, iam iudicii sententia pronuntiata est, quod poenam et supplicium periurii non sit effugitura. Et si fieret, ut ad tempus supplicii irrogatio protraheretur, nihil tamen illi cadet ex sententia, ita ut, quidquid periurio lucri fecerunt, sub manibus sensim evanescet, nec unquam ea re ex animo laeti fruantur. 68] Hoc ipsum ego non obscuris argumentis in bene multis expertus sum, qui posteaquam connubii fidem promissam abiurarunt, nunquam vel horulam iucundam habuerunt, aut saltem dieculam incolumi fuerunt valetudine, atque ita pariter et corpore et animo, bonis etiam amissis, calamitose perierunt.
69] Quapropter etiam atque etiam hortor et moneo, ut mature pueros properemus monitis deterrere et verberibus compescere, ne assuescant mendaciis, potissimum vero, ne ad haec confirmando Dei nomen citent et adducant. Ubi enim ea iurandi licentia pueris impune permittitur, nulla spes amplius superest ullius bonae frugis ab illis exspectandae, quemadmodum hodie videmus, ut ego existimem mundum nunquam fuisse deteriorem et perditis moribus corruptiorem, quam nunc est, quando ne facies quidem ullius reipublicae bene institutae, nullum obedientiae et fidei amplius superest vestigium, verum omnia deploratissimis hominibus, qui nullo modo frenari aut coerceri possunt, et in quibus docendis et obiurgandis et oleum (quod aiunt) periit et opera, omnia sunt refertissima. Quae omnia divinae irae et supplicii argumenta sunt certissima, quo nos obruit propter procacem et temerariam huius praecepti transgressionem.
70] Secundo, vicissim eo alliciendi et assuefaciendi sunt pueri, ut Dei nomen reverente colant. et semper in ore habeant in omnibus, quidquid uspiam illis queat occurrere aut accidere. Hic enim rectus nominis divini cultus est, ut de eo omnem nobis omnium malorum levationem et consolationem polliceamur, eamque ob rem, illum imploremus, ita ut cor prius (sicut supra diximus) per fidem Deo suum honorem tribuat, deinceps vero os honorifica confessione, idem faciat.
71] Atque haec divini nominis invocandi consuetudo vehementer salutaris est et utilis, ac cum primis efficax adversus diaboli insidias, quas semper nobis molitur improbus, omnes adoriendi et invadendi occasiones venans et captans, quibus nos in peccatum et dedecus, in calamitatem et aerumnas praecipitet. Sed perinvitus audit divini nominis implorationem, neque diu cunctatur aut cessat, ubicunque ex animo sacratissimum Dei nomen invocari perceperit. 72] Et profecto multiplicibus et horrendis casibus atque periculis saepe numero ex improvise obrueremur, nisi Deus per nominis sui invocationem nobis in tempore ferret suppetias. Ipse propriis experimentis hoc verissimum esse didici, non raro improvisum et terribilem aliquem casum aut cladem in ipsa nominis Dei invocatione in melius fuisse commutatum ac nihil damni dedisse. Ut diabolo aegre faceremus, inquam, hoc sacrum nomen semper in ore habendum esset, ne, quemadmodum cupit, nocere nobis possit et incommodare.
73] Eodem et conducit, si assuescamus quotidie nos et corpore et animo Deo commendare, inque eius tutelam ponere uxorem, liberos, familiam et quidquid rerum possidemus, adversus omnes casus et pericula. Unde etiam consecratio mensae et gratiarum actio aliaeque nocturnae et matutinae benedictiones 74] in usu permanserunt. Praeterea puerorum illud exercitium, ut sese cruce vel precatiuncula muniant, audita re aliqua terrifica et horribili, dicentes: Custodiat nos, Deus Pater! Auxiliare, Domine Iesu Christe! aut tale quippiam. Ita quoque, si cui praeter spem aliquid boni contigerit, quantulumcunque tandem sit, ut dicat: Deo sit laus et gratia, cuius munificentia hoc mihi obtigit etc. quemadmodum quondiam pueri parentum monitu consueverunt divum Nicolaum et ieiunio honorare et precibus invocare. Haec, inquam, si fierent, Deo multo essent gratiora et acceptiora quam ulla vita monastica aut fucata Carthusianorum sanctimonia.
75] Ecce, ad hunc modum iuventus puerili quadam ratione et per lusum in timore et cultu Dei educari posset, ut primum et secundum praeceptum assiduo quodam fervore in continuo versarentur exercitio. Inde alicuius bonae frugis aut indolis aliquando exorsurae et immensum fructum pariturae spes esset, ut tales enascerentur homines, a quibus in 76] totam patriam emanare posset utilitas. Et haec ipsa quoque vera esset puerorum educandorum ratio, quando gratia quadam et voluptate eorum animi flecti possunt. Nam qui tantum plagis et ferulis evincendi et cogendi sunt, hi mox sub initium deplorata ac desperata sunt indole, ac licet omnis diligentia, cura et opera in formandis ipsis adhibeatur, et quasi summum obtineatur, tamen tantisper tantummodo oderunt peccare, donec plagarum ac ferulae formido eorum oculis et animo obversatur.
77] Haec vero educationis ratio in corde agit radices, ut Deum plus metuant, quam ut ferulam aut fustem perborrescant. Atque haec iuventutis causa tam simpliciter dico, ut vel tandem in animum penetrant ibique radices agant. Nam quum pueros doceamus, cum iisdem nobis quoque balbutiendum fuit. Ita quidem divini nominis abusum praecavimus et rectum usum tradidimus, qui non tantum in verbis, verum multo magis in exercitio et vita debet consistere, ut sciamus hunc Deo summe placere, quem etiam tam munifice remuneraturus est, quam horrende in abusum sui nominis animadversurus est.

Praeceptum III.
78] Memento, ut diem Sabbatum sanctifices.
79] Sabbatum ab Hebraica dictione Sabbat nominatum est, quod proprie feriari, hoc est, a labore otiosum esse, significat. Hinc dicere solemus feriari seu vacare a labore, et sabbatum sanctificare. 80] Iam Deus in veteri testamento diem septimum elegit, eundemque feriis et otio destinavit, et prae omnibus aliis sanctificandum praecepit. Eius itaque externae quietis gratia Iudaeis hoc praeceptum constitutum est, ut ab externis et manuariis operibus quiescentes indulgerent otio, quo et homines et pecora alterna quadam requie vires repararent, neque assiduo labore debilitate absumerentur. 81] Quamquam postea nimis arcte suas ferias colebant ac vehementer iis abutebantur, adeo ut in Christo quoque ea opera damnarent et calumniarentur, quae ipsi quoque diebus festis faciebant, ut passim legitur in evangelio, quasi vero haec esset huius praecepti perfecta completio, si nullum prorsus externum opus manibus conficeretur, cum tamen eius haec nunquam fuerit sententia, sed potius haec, ut diem festum sive Sabbatum sanctificarent, quemadmodum in sequentibus latius audituri sumus.
82] Quamobrem hoc praeceptum, quantum ad externum et crassum illum sensum attinet, ad nos Christianos non pertinet. Est enim externa quaedam res, sicut omnes aliae veteris testamenti constitutiones certis quibusdam ritibus, personis, temporibus et locis destinatas, quae omnes iam per Christum liberae factae sunt.
83] Ceterum, ut hinc Christianum aliquem intellectum hauriamus pro simplicibus, quidnam Deus hoc in praecepto a nobis exigat, ita habe: Nos dies festos celebrare, non propter intelligentes et crudites Christianos, hi enim nihil opus habent feriis, verum primo etiam corporalis cuiusdam causae et necessitatis gratia, quam et natura docet et exigit, nimirum communis multitudinis gratia, servorum, ancillarum, qui per totam hebdomadam laboribus servierunt, ut et ipsi diem habeant, qua ab operibus respirantes semet ex labore reficiant et corpora fessa quiete firmare queant.
84] Deinde eam ob rem potissimum, ut die Sabbati, quando alias ei rei vacare non licet, otium et tempus sumatur cultui divino serviendi, ita ut conveniamus ad audiendum et tractandum Dei Verbum, ac deinceps Deum hymnis, psalmis, canticis et precibus laudemus.
85] Sed hoc, inquam, apud nos non perinde certis temporibus sicut apud Iudaeos alligatum est, ut ei rei hic aut ille [dies] dictus aut praestitutus sit; nullus enim dies altero est melior aut praestantior; verum haec quidem quotidie fieri debebant, sed quando multitudo praepedita negotiis interesse nequeat, ad minimum unus aliquis dies per hebdomadam huic rei serviendae eligendum est. Porro autem, quum a maioribus nostris ad hoc dies dominica ordinata sit, non est immutanda temere haec innoxia veterum consuetudo iam recepta, ut unanimis et consentiens ordo consistat, ne quis sua non necessaria innovations conturbet omnia.
86] Huius ergo praecepti hic simplex sensus est, quando alias dies festos agimus, ut hasce ferias Verbo Dei discendo destinemus, ita ut earundem dierum proprium munus sit officium concionandi, et hoc iuventutis et multitudinis instituendae gratia. Neque tamen tam arcte et superstitiose colantur feriae, ut earum gratia labores, qui vitari et intermitti non possunt, interdicantur.
87] Quare interrogatus, quid sit: Sabbatum sanctifices, responde: Sabbatum sanctificare idem est, quod Sabbatum sanctum habere. Quid ergo est, Sabbatum sanctum habere? Nihil aliud quam sanctis verbis, operibus et vitae vacare. Siquidem hic dies pro se non opus habet sanctificatione, iam enim inde ab initio creationis a suo conditore, sanctificatus est. Hoc autem Deus a te contendit, ut tibi sit sanctus. Ita fit, ut tui gratia sanctus aut profanus reddatur, quatenus tu in eo sanctis aut profanis operibus vacaveris.
88] In quo ergo Sabbati sanctificatio sita est? Sane profecto non in hoc, ut post fornacem compressis (quod aiunt) manibus sedeas, aut nullum externum opus opereris, aut corona florea caput cingas, ut vestitu splendidiore te exornes, sed (ut dictum est) Verbum Dei tractes inque eodem, emendata in melius vita, temet exerceas.
89] Et profecto nobis Christianis subinde tales agendae essent feriae tantumque sacris rebus vacandum et incumbendum, hoc est, quotidie Verbum Dei exercendum et in ore ac corde ferendum. Verum, quia non omnibus, ut diximus, et tempus et otium suppetit, certis aliquot per hebdomadam horis pro iuventute aut ad minimum die quopiam pro tota ecclesia utamur oportet, ut tantum huic rei intenti simus, neque aliud quam Decem Praecepta, Symbolum Fidei et Orationem Dominicam exponendam et discendam proponamus, atque ita totam hanc vitam nostram ad divinorum verborum amussim et regulam instituamus. 90] Quocunque ergo tempore ista communi et unanimi consensu tractantur et exercentur, ibi profecto rectum celebratui, Sabbatum; sin non, neque Christianorum Sabbatum dicendum est. Quippe ferias et otium agere noverunt etiam ii, qui a Christo omnique pietate sunt alienissimi. quemadmodum videmus totum illud examen et otiosam ac mollem turbam religiosorum nostrorum, qui quotidie in templis stantes cantillant et strenue tinniunt, boant et vociferantur, sed nullum sanctificant hac stentorea vociferatione et lupino illo ululatu suo Sabbatum. Neque enim ullum Dei Verbum docent aut exercent, sed plane diversum et contrarium, et doctrina et vita, exprimunt.
91] Siquidem Dei Verbum unicum illud sacrum est, quod omnes res sacras longe lateque sanctitate praecellit et exsuperat, imo potius unicum illud mysterium, quod nos Christiani et scimus et habemus. Nam tametsi omnes omnium sanctorum reliquias et ossa in acervum cumulata possideremus, aut in universum omnes sacras vestes haberemus nihil tamen inde emolumenti caperemus aut sentiremus auxilii. Sunt enim res mortuae, neminem sanctificare valentes. Verum enim vero Dei Verbum thesaurus ille et gaza est pretiosissima, quae omnia sanctificat, cuius adminiculo etiam ipsi sancti omnes sanctimoniam consecuti sunt. 92] Iam quacunque hora Verbum Dei docetur, praedicatur, auditur, legitur, consideratum aut repetetur memoria, ea huius tractatione audientes persona, dies et opus sanctificatur, non externi quidem operis gratia, sed propter Verbum, quo omnes nos sancti reddimur et efficimur. Quocirca nunquam non dico, omnem vitam et opera nostra Verbi Dei ductu et auspicio gubernari debere atque institui, si volumus haec Deo placere et sancta esse; quodsi fit, constat huius praecepti fervere efficaciam et plenitudinem.
93] Contra quaecunque res aut opera extra Dei Verbum feruntur et instituuntur, haec coram Deo profana sunt et immunda, quamlibet tandem praeclare et splendida, etiamsi meris sacris divorum reliquiis essent exornata. Cuius generis sunt ficti atque excogitati religiosorum ordines, Verbum Dei prorsus ignorantes et sanctitatem ex propriis operibus quaeritantes.
94] Quare ita habe, huius praecepti vim atque virtutem non consistere in otiando, sed in sanctificando, ita ut hic dies praecipuum aliquod sanctarum rerum exercitium habeat. Nam reliqui labores et exercitia proprie non dicuntur sancta exercitia, nisi homo prius sanctus fuerit. Hic vero ea fieri debent opera, per quae homo ipse sanctus fiat, id quod solum, ut dixi, Verbo Dei fieri potest. Ad quod etiam fundata et constituta sunt certa loca, tempora, personae et totus externus Dei cultus, ut haec propalam assiduo usu exercitata ferveant.
95] Cum itaque tanti momenti sit Verbum Dei, ut citra huius tractationem nullas ferias sanctas esse certum sit, scire debemus Deum hoc praeceptum severe atque adeo serio conservari velle, suppliciumque de his omnibus esse sumpturum, quotquot Verbum eius proterve contemnunt, aut audire et discere recusant, eo praesertim tempore, quod huic audiendo et discendo destinatum est.
96] Quare adversus hoc praeceptum peccant non tantum ii, qui contumeliosis operibus abutuntur Sabbato, idemque irreligiose profanant, ut illi, qui dediti avaritiae aut prava rapti libidine Verbum Dei non audiunt, aut in tabernis vinariis poculis ac gulae indulgentes ferinam atque suillam vitam exigunt, verum etiam illi, qui perinde Verbum Dei audiunt tamquam fabulam. quandam et commentum anile, tantum pro more ac usitata quadam consuetudine auditum accedunt intrantes atque exeuntes, iamque anno elapso ne pilo doctiores aut meliores facti sunt. 97] Hactenus enim haec apud homines inveteravit opinio, ut existimarent per omnia satisfactum esse Sabbato, si die dominico missa ac evangelium audiretur. Ceterum, Verbum Dei nemo admodum requisivit, quemadmodum nemo quoque praesto fuit, qui illud sincere docuisset. Iam vero, posteaquam tanti thesauri facti sumus compotes, quo maior aut amplior nullus reperiri potest, abusum nequaquam tollimus, sed sinimus quidem nobis multa praedicari ac nos moneri sedulo, ceterum nulla gravitate animique constantia et cura audimus.
98] Scias itaque non tantum referre, ut audias verum multo magis etiam, ut auditum Dei Verbum perdiscas et custodias. Neque in eam venias opinionem, ut haec tecum cogites in tua voluntate situm esse, aut non ita multum referre, audias necne, sed praeceptum Dei esse, qui aliquando auditi a te Verbi sui rationem tecum initurus est, quomodo illud didiceris, audieris aut quam reverenter habueris.
99] Pari quoque ratione obiurgandi sunt illi delicate et fastidiosi spiritus, qui simul atque unam et alteram concionem audierunt, protinus saturi sunt, correptique nausea Verbum fastidiunt, utpote qui ipsi illud probe calleant, nec egeant magistro aut doctore amplius. Haec enim Verbi Dei nausea et fastidium ipsum illud peccatum est, quod inter mortalia peccata hactenus numeratum est, diciturque ἀκηδία, hoc est, socordia et taedium, odiosa profecto et damnosa pestis, qua diabolus hoc tempore multorum perstringit pectora, ut nos oscitantes opprimat ac Verbum Dei iterum nobis clanculum subtrahat.
100] Hoc enim tibi praedictum sit, quamquam Verbi divini omnium esses scientissimus, omnesque reliquos huius anteires cognitione et magisterio: quotidie tamen in Satanae potestate et regno positus es diu noctuque non desinentis tibi machinari perniciem, ut in corde tuo incredulitatem excitet, teque malis cogitationibus adversus priora et omnia praecepta incendat. Quare omnibus modis necessarium est, ut Verbum Dei in promptu, habeas et, quod dici solet, in numerato, hoc est, in corde, in ore, in auribus. Quiescente autem corde, nec Verbo Dei personante, impressionem facit ac prius, quam animadvertamus, damnum dedit. 101] Contra, ea vis et virtus Verbi est, ut, ubi seria quadam animi agitatione revocatur in memoriam, aut auditur et tractatur, nunquam sine fructu evanescat, sed subinde nova quadam intelligentia, voluptate ac devotione auditorem afficiat, retineat ac excitet, pectusque et cogitationes purificet. Neque enim verba sunt putrida aut emortua, succo et vigore carentia, 102] sed plane viva et efficacia. Adhaec, si nulla alia utilitas aut necessitas ad crebro et diligenter audiendum Dei Verbum nos provocaret, tamen haec una satis vehemens esse debebat, quae merito omnes nos excitaret, quod Verbi divini tractatione daemon fugatur et abigitur, et hoc praeceptum impletur, Deoque acceptius est sui Verbi exercitium, quam omnia alia splendida hypocritarum opera.

Praeceptum IV
103] Hactenus tria priora praecepta didicimus, quae erga Deum servanda nobis tradita sunt. Primum, ut ei ex toto corde fidamus, eum per omnem vitam nostram metuamus et diligamus. Deinde, ut eius sancto nomine nequaquam ad mendacia aut ullam aliam nequitiam tuendam abutamur, sed idem ad laudem Dei ac utilitatem et salutem proximi atque etiam nostram usurpemus. Tertio, ut diebus festis Verbum Dei diligenter audiatur et exerceatur, ut tota vita nostra ad eius gnomonem et regulam non discrepante amussi respondeat. Sequuntur nunc deinceps reliqua septem praecepta, quae erga proximum nobis conservanda sunt, quorum primum et summum hoc est:
104] Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longaevus super terram.
105] Hunc parentum statum et ordinem Deus praecipue hoc ornavit elogio ante omnes alios, qui sub ipso sunt, status et ordines, ut non simpliciter praecipiat parentes esse amandos, sed honorandos. Nam erga fratres, sorores et proximum in genere nihil amplius praecipit, quam amore prosequendos esse, ita ut parentes ab omnibus aliis, qui in terra agunt, 106] segreget iuxtaque se collocet. Est enim honor res amore multis modis sublimior, utpote quae non tantum amorem in se complectatur, verum etiam singularem quandam modestiam, humilitatem et reverentiam, quae cuidam quasi maiestati hic occulte habenda sit. 107] Neque tantum exigit, ut amanter et cum honore parentes compellemus, sed omnium maxime, ut et corpore et animo ita nos geramus, exhibeamus, ut in existimatione magna apud nos sint, ac post Deum pro summis ac maximis inter homines intueamur. Cui enim non simulate, sed ex animo honorem dare volumus, hunc profecto maximi pretii hominem esse existimamus oportet.
108] Necessarium ergo est, ut pueris hoc identidem inculcetur, ut parentes suos Dei loco revereantur atque in honore habeant, itaque secum animo cogitent, quod, quamquam tenues, egeni, imbecilles, deficientes et morosi sint, nihilominus parentes sint, ab ipso Deo sibi dati. Nam conditionis aut defectus gratia debito honore privati non sunt. Quare parentum personae intuendae non sunt, sed Dei voluntas consideranda, ita iubentis et ordinantis. Alioqui coram Deo omnes quidem pares sumus, sed nos inter nos hoc dispari et ordinato discrimine non possumus non discrepare. Quamobrem a Deo praeceptum est, ut mihi tanquam tuo patri dicto sis audiens, egoque imperium in te obtineam.
109] Disce ergo sub initium, quinam honor parentibus habendus sit, hoc praecepto exactus, nimirum ut prae omnibus rebus reverenter habeantur et tractentur benefice veluti maximiis et pretiosissimum in terris thesaurus. 110] Deinde, ut parem quoque in verbis humanitatem et modestiam a nobis sentiant, ne acerbe eos invadant liberi, neve cum iisdem agant elate et ferociter, sed illis de suo iure nonnihil concedent et taceant, etiamsi nonnunquam modum excesserint. 111] Tertio, ut idem quoque opere comprobent, hoc est, amore et officiis corporis et fortunae talem honorem habeant, ut eos sublevent obsequio, iuvent munifice, eorundem non difficilem curam habeant, ubi iam consenuerint ac per aetatem viribus destituti languescere coeperint, aut ad egestatem redacti fuerint. Atque haec omnia humanitatis officia non solum libenter et benevole decrepitis parentibus, sed cum omni etiam humilitate et reverentia, tamquam coram Deo inspectante fiant, praestanda sunt. Qui enim novit, cuius modi existemationem de parentibus in corde circumferre debeat, ille non patietur eos laborare penuria, aut fame ac siti contabescere, sed eosdem supra iuxtaque se collocatos faciet discumbere, illisque de fortunulis suis, quidquid habebit, non gravate impertiet.
112] Deinde vide, quaeso, et attende animum, quam magna et sancta opera hic liberis proposita sint; quorum, proh dolor! nullus est respectus, sed quae plane negliguntur, nec quisquam est, qui animadvertat haec a Deo esse praecepta, aut Dei verbum esse et Scripturae Sacrae documenta. Quodsi enim alterutrum horum aestimatum esset ab hominibus, quivis ex hoc facile potuisset colligere, sanctos quoque oportere esse homines, qui secundum horum verborum praescriptum viverent. Neque monasticam vitam instituere aut religiosorum perversos ordines invenire necesse fuisset, sed quivis puer in hoc praecepto mansisset, potuissetque quietam et salvam erga Deum obtinere conscientiam ac dicere: Si mihi bona ac sancta facienda sunt opera, nullum scio praestantius, quam ut parentibus meis omnem honorem et obedientiam exhibeam, quando Deus hoc ipsum mihi 113] faciendum tantopere praecipit. Quidquid enim Deus praecepit, necessario multo debet esse nobilius et praestantius quam omne illud, quidquid nos ipsi comminiscimur. Et quum non sit alius ad inveniendum magister cum sublimior tum acutior, certum est neque doctrinam ullam esse potiorem, quam cuius ipse auctor et magister extiterit. Iam quidem abunde, quid faciendum sit, perdocet, si vere bona opera facere atque exercere cupimus, atque hoc ipso, quod haec, facienda praecipit, satis indicat sibi quoque eadem mirifice probari. Quodsi ergo Deus est, qui ista mandat fieri, nec aliquid praeclarius novit constituere, nulla spes est hisce meliora me inventurum.
114] Ad hunc quidem modum probus puer docendus erat et salubriter educandos ac domi in parentum obsequio et obedientia iugiter retinendum, unde spectantes cepissent voluptatem et gaudium. Verum tanta cura ac diligentia divinum praeceptum non fuit commendandum, sed posthabendum planeque dissimulanter praetereundum, ita ut puer ista animo cogitare non potuerit, sed interim veluti hians lupus illud captare, quod ipsi vix unquam consulto, aut semel salutato, quod dicitur, Deo, commenti adiuvenimus.
115] Quare aliquando tandem discamus, obsecro, ut iuventus reliquis omnibus posthabitis cumprimis ad hoc praeceptum inconniventer intentos habeat oculos, cupiens Deo servire vere bonis operibus, ut faciat, quae parentibus aut his, quibus horum loco subiecta est, grata esse intellexerit. Quicunque enim puer haec comperta habet et facit, omnium primum hanc ingentem in corde consolationem obtinet, ut plenus gaudio dicere seque vere iactare possit adversus omnes, qui propriis et a se inventis operibus occupati sunt: Ecce, certus sum, hoc opus Deo meo 116] acceptum esse. Sine vero illos cum suis multis, magnis, laboriosis, amaris et gravibus operibus omnes ad unum prodire in medium et iactare, videamus saltem, num unum aliquod producturi sint, quod maius sit aut praeclarius, quam obedire parentibus, quod Deus post suae maiestatis obedientiam primum esse voluit praecepitque, ita ut, si Dei Verbum et voluntas locum habet et effecta fuerit, nihil quidquam valere debeat amplius quam parentum verbum et voluntas, ita tamen, ut haec quoque divinae obedientiae subdita sit, neque contra priora praecepta feratur.
117] Quapropter vere atque ex animo tibi triumphandum esset gaudio, Deoque gratiae agendae, quod te dignatus ad hoc elegerit, ut illi tam grata et pretiosa faceres opera. Tantum vide, ut hoc magni aestimes, quamvis apud homines videatur levissimum et contemptissimum, et hoc non dignitatis nostrae gratia, quae nulla est, sed quod re omnium pretiosissima, nempe Dei Verbo comprehensum et conclusum sit. 118] O quam magno emerent omnes Carmelitae et monachi et moniales, ut in omni religione sua vel unum opus possent producere, divinorum praeceptorum iussu factum, possentque coram Deo alacri animo dicere: Iam quidem certus sum hoc opus tibi bene placere. Ubi vero miserandi illi et aerumnosi manebunt homines, quando coram Deo et universo mundo extreme confundentur, conati ad unum aliquem puerum, qui hoc in praecepto vixerit, cogenturque fateri sese cum omni vitae suae ratione et operibus non dignos esse, qui illi vel matellam 119] porrigant! Sed et iure hoc illis accidit, propter perversitatem diabolicam, quia Dei praeceptum ita contumeliose pessundant, ut semet in cassum ultro excogitatis operibus excarnificatos discrucient, nihil adhaec praemii inde aliud praeterquam ignominiam una cum damno reportent.
120] Quomodo ergo cor hominis non gestiret gaudio, aut laetitia difflueret, quod labori se accingeret faceretque, quod sibi demandatum esset, possetque dicere: Ecce, hoc opus praestat ac potius est omnium Carthusianorum sanctimonia, etiamsi ad necem usque se ipsos macerarent ieiunio, ac citra intermissionem innixi genibus preculas ad Deum funderent? Hic enim certum habes divini Verbi testimonium, quod haec facienda mandaverit, ceterum de illis ne iota quidem uspiam praeceptum invenitur. At deploranda haec mundi plaga et horrenda caecitas est, quod haec omnia nemo credit; adeo diabolus simulata sanctitate et fucatis operibus nostros perstrinxit ac dementavit oculos.
121] Quamobrem percuperem (ut repetam), ut apertis oculis et auribus, serio tandem ista corde complecteremur, ne aliquando iterum a puro Dei Verbo abstracti et abalienati in diabolica mendacia prolaberemur. Quin etiam hac ratione futurum prospicerem, ut parentes maiori gaudio, amore, amicitia et concordia fruerentur in aedibus, et liberi parentes haberent summa devinctos benevolentia. Contra, 122] ubi pertinaces sunt, nec citius, quam fustibus adacti, iussa capessunt, Deum simul et parentes exasperant, eoque se ipsos tanto privant thesauro et gaudio conscientiae, omneque malum et idfortunium sibi cumulant. 123] Atque hinc est, quod ea iam per totum orbem est rerum conditio, quemadmodum nemo non conqueritur, quod aeque et senes et iuvenes sint efferi et effrenes, in quibus nullum aut reverentiae aut honoris vestigium vel scintilla conspiciatur, nihil nisi verberibus evictum facientes, ac clanculum, quidquid possunt, efficientes et subtrahentes. Eam ob rem Deus quoque punit eos, ut in omnem calamitatem prolapsi aerumnose vitam exigant. 124] Fere etiam videmus, ut ipsi parentes quoque nihil sciant et omnium rerum ignari sint; ita fit, ut stultus stultum doceat, et quemadmodum parentes vixerunt, ad eum modum deinceps vivant et liberi.
125] Hoc, inquam, primum et maximum esse debebat, quod ad huius praecepti observantiam nos merito provocaret, cuius gratia, etiamsi parentibus destitueremur, optandum tamen nobis fuerat, ut nobis Deus truncos et saxa proponeret, quae parentum vice coleremus, aut parentum appellatione dignaremur. Quanto magis, posteaquam vivos parentes nobis largitus est, laetitia nobis exsultandum est, ut illis honorem habere et obedientiae obsequium ostendere queamus, non ignorantes Deo optimo maximo ac omnibus angelis hoc summe placere et diabolo aegre esse, adhoc 126] maximum esse opus, quod ipsi facere possumus, post summum illum Dei cultum, in prioribus praeceptis comprehensum, adeo ut eleemosynis iuvare egentes, neque non omnia reliqua opera, quae proximo praestantur, huic nullo modo conferenda sint. Quippe Deus huic parentum ordini primas tribuit eundemque in terris plane in suam sedem colendum evexit et extulit. Haec quidem Dei voluntas et beneplacitum sat vehementibus et causis et stimulis nostram debebat impulisse negligentiam, ut eum quadam voluptate atque lubentia, quod officium nostrum postulat, faceremus.
127] Adhaec coram mundo quoque in hoc astringimur, ut acceptorum a parentibus beneficiorum memores, mutuam officii vicem rependamus, utque parentes aetate fessos vicissim alamus foveamusque. 128] Sed hic rursum in mundo dominatur diabolus, ut liberi parentum obliviscantur, quemadmodum omnes nos Dei obliviscimur nec quisquam memoria repetita qua sedulitate Deus nos alat, custodiat ac defendat, tum quanta bonorum copia corporis et animi nos cumulet et obruat. Praecipue vero, quando horulam paulo infeliciorem vix ostendentem se adversitate sustinemus, protinus malorum impatientes, in iram prorumpimus ac murmuramus, deque tot immensis bonis per omnem vitam a Deo acceptis nullum vel tantillum in memoria nostra residet, amplius, sed prorsus expuncta omnia, oblivioni mandata sunt. Non secus quoque cum parentibus agimus, nec ullus puer est, qui difficultatem, quam parentes in nutricando et fovendo eo multifariam perpessi sunt, agnoscat aut perpendat, nisi hoc a Spiritu Sancto acceperit gratiae.
129] Eiusmodi vitiosam mundi naturam et ingratitudinem Deus probe compertam habet, quare praeceptis nos subinde impellit et admonet, ut quisque animo secum repetat, quantum bonorum a parentibus acceperit, et inveniet se ab iisdem et corpus et vitae initium accepisse, atque item multo sudore et cura enutritum et educatum esse, ubi alias vel sexcenties in propriis sordibus sibi pereundum 130] fuisset. Quocirca praeclare et sapienter a veteribus dictum est: Deo, parentibus et magistris non potest satis gratiae rependi. Quicunque horum verborum recte tremor fuerit, non exspectabit aliorum commonefactiones, ut erga parentes gratus appareat, sed sua sponte properabit eosdem et omni honore cumulare et in sinu (quod aiunt) gestare ut eos, quorum opera Deus illi omnium bonorum copiam pleno cornu affuderit.
131] Super haec omnia ad huius praecepti conservationem vel haec causa potissimum nos provocasse debebat, quod Deus huic praecepto corporalium bonorum promissionem annectit, inquiens: Ut sis longaevus super terram, quam Dominus Deus tuus tibi dabit.
Hic ipse aestima, quanta severitate 132] hoc praeceptum Deo cordi sit, non solum aperte indicanti, illud sibi gratum esse aut gaudio ac voluptati, verum nobis etiam ipsis casurum esse felicissime, ac nonnisi in optimam partem eventurum, ut vitam tranquillam atque suavem exigamus omnibus rebus in terris affluentes. 133] Hinc ipse quoque Paulus ad Ephesios sexto, v. 1, 2, hoc ipsum citans, pleno ore iactat, ubi inquit: Filii, obedite parentibus in Domino, hoc enim iustum est. Honora patrem tuum et matrem tuam, quod est mandatum primam in promissione, ut bene tibi sit et sis longaevus super terram. Nam tametsi et aliis praeceptis sua inclusa sit promissio, nulli tamen adeo significanter et expresse quam huic adiecta est.
134] Habes itaque huius praecepti fructum et praemium, ut ille, qui hoc transgressus non fuerit, dies felices exigat, nulla pressus inopia; contra quoque poenam, ut ille, qui parentibus dicto non erit audiens, hoc citius intereat, nec unquam sua vita cum voluptate fruatur. Esse enim aut fieri longaevum, non tantum ad decrepitam usque aetatem vivere Scriptura nominat, sed omnia habere affatim, quae ad longaevam vitam traducendam pertinent, ut est prospera valetudo corporis, uxor et liberi, victus non tenuis aut sordidus, externa rerum pax, bona et aequabilis reipublicae administratio et huiusmodi, sine quibus haec vita neque iucunde peragi neque diu consistere potest. 135] Iam ergo si gravaris auscultare parentibus, et ab iisdem emendari recusas, esto dicto audiens carnifici. Quodsi neque huic obedire sustines, obedito θανάτῳ πανδαμάτορι, τω̃ν κακω̃ν παίδων διδασκάλῳ. 136] Hoc enim Deus, velis nolis, exigit, ut aut, si ipsi auscultaveris moremque gesseris, tibi largiter et affatim omnibus bonis penset praestiti obsequii promptitudinem, aut, si eius iracundiam tua pertinacia exasperaveris, te et morti et carnifici cruciandum obiiciat.
137] Unde etiam agminatim pullulant et emergunt quotidie tot facinorosorum hominum examina, quae partim laqueo, partim gladio, partim etiam rota et igne plectenda et exstinguenda sunt, quam ex inobedientia erga parentes? Quandoquidem parentum obiurgationem, ex gratia et amore profectam, perferre nolunt, fit, ut Dei iracundia in omne facinus prolapsi, deinceps propalam excarnificati parentibus et dolori sint et dedecori. Perraro enim contingit, ut tam perditi et deplorati homines rectam aut maturam mortem oppetant.
Ceterum probi et obedientes benedictionem accipiunt, ut in multa tranquillitate belle et molliter consenescant, ac natos natorum (ut supra dictum est) videant in tertiam et quartam generationem usque procreatos.
138] Hoc ipsum experimentis quoque discimus, ut, ubi honestae et vetustae sunt familiae, divitiis et liberorum numerosa sobole abundantes, procul dubio inde incrementum longa quadam propagatione acceperint, quod illorum aliquot sancte educati fuerint, suisque maioribus reverenter auscultaverint. Rursum de impiis ita in sacris literis memoriae proditum legimus Ps. 109, 13: Nepotes eius eradicabuntur, in generatione altera deleatur nomen eorum. 139] Sit ergo tibi semel atque adeo dictum serio, quanti Deus faciat obedientiam, cum illi tantum tribuat, tantum ea delectetur, ut eius observationem amplissimis praemiis remuneret et rursus transgressores acerbe et immisericorditer puniat.
140] Haec omnia eo a me dicuntur, ut ista pueris sedulo inculcentur. Nemo enim facile credit, quam necessarium sit hoc praeceptum, hactenus tamen in papatu non magni aestimatum, ac ne traditum quidem unquam. Sunt quidem verba vulgaria et facilia, quae nemo non ante sibi probe cognita esse existimat, et haec ipsa causa est, cur tantopere negligantur, adeo ut ad alia nimium curiose intenti simus, ignorantes interim neque credentes, tam accendi et provocari iram Dei huius praecepti contemptu et negligentia nostra, et vicissim obedientia eius praecepti tam praeclara et grata opera illi praestare.
141] In huius praecepti explanatione neque illud tacitum aut silentio praetereundum est, quod ad multiplicem obedientiam superiorum attinet, nempe eorum, qui versantur in imperio et reipublicae procurationem sustinent. Siquidem e parentum potestate omnes aliae propagantur et manant. Ubi enim parens aliquis filium rebellem et dyscolum solus educare nequit, magistratum adiutorem sibi adlibet, qui literis ac disciplinis liberalibus pueri ferociam molliat ac mitiget. Quodsi huius quoque opera ad retundendam ferocientis ingenii barbariem parum fuerit efficax aut valida, adiungit sibi vicini auxilium. Quodsi diem suum obierit, commendat ac tradit filium educandum magistratibus aut tutoribus ad 142] hoc constitutis. Adhaec, ad rei familiaris admiristrationem servis quoque et ancillis opus est, ita ut omnes, quotquot domini appellatione censentur, vice parentum sint, ab iisdemque potestatem ac vim regnandi accipiant. Unde quoque secundum Scripturam omnes dicuntur patres, utpote qui in sua gubernatione officium patris obire, ergaque subditos patris animum inducere debeant. quemadmodum et olim apud Romanos et alios plerosque populos heros herasque patres et matresfamilias nominabant. Ita quoque suos magistratus et principes dixerunt patres patriae, nobis Christianis in dedecus et ignominiam, quod non eadem appellatione parentes et principes nostros dignamur, aut ad minimum eos pro talibus honoratos existimamus.
143] Iam quaecunque liberi parentibus suis debent, eadem plane debent illis omnes, qui in oeconomia versantur. Quare et servi et ancillae etiam atque etiam operam dare debent, ut non solum dominis ac dominabus suis libenter pareant, morem gerentes et obtemperantes, verum etiam veluti parentes suos honestent honoribus, non quidem coacte et invito animo, sed prompte et cum gaudio. Et hoc propter priorem causam, quod Deus honorandos eos et colendos praecepit, hacque obedientia prae omnibus aliis operibus imprimis delectatur. 144] Cuius rei gratia vel ipsi pretium impendere, planeque gestire gaudio debebant, si heros et heras consequantur, tamque pacata et hilari conscientia fruantur et sciant, quomodo vere aurea opera praestare queant; quae hactenus prorsus rubigine et squalore obscurata et contempta ignoravimus, pro quibus faciendas nemo non impulsu diaboli aut in monasticae vitae lernam sceleratissimam semet praecipitavit, aut ad divos mercatum indulgentiarum decipulas abiit, magna iactura et temporis et nummorum et conscientiae.
145] Haec ergo quemadmodum dicta sunt, si misero vulgo iterum atque iterum inculcarentur, qui fieri possit, ut famula non exsiliret gaudio, Deo gratias ageret eumque celebraret et mediocri labore, pro quo alias victum et mercedem accipit, eiusmodi thesaurum consequeretur, cuius illi, quos sanctissimos esse putamus, nunquam facti sunt participes? Nonne vero haec insignis et praeclara est iactantia nosse et posse dicere, te, si quotidie diurni laboris pensum diligenter absolveris, opus fecisse sanctius ac melius, quam omnium monachorum sanctitas ac vita est, quam dure et laboriose exigunt? Adhaec 146] annexam habes promissionem prospere ac feliciter id tibi casurum esse. Qua ratione vis esse beatior, aut sanctiorem vitam agere, 147] quantum ad opera attinet? Nam apud Deum sola fides vere iustificat eique soli servit, opera vero hominibus. 148] Ita fit, ut nihil non boni, protectionis et defensionis sub Domino tuo habeas, ad haec pacatam conscientiam et faventem Deum obtineas, qui multis servitii tui rationem tibi pensaturus est. Quid multis moror? Palam beatus es, dummodo probitatis et obedientiae virtutem constanter retineas. Sin minus, primum quidem nonnisi iram a Deo lucrifacis et inimicitias, postea amissa cordis tranquillitate omnes plagas incurris et infortunia.
149] Quem ergo ista non movebunt et probum facient, hunc tamquam deploratae vitae hominem carnifici commendamus et morti. Quare quilibet, qui moneri se patitur, cogitet Deum hoc suo praecepto non ludos facere, aut iocos exercere, sciasque illum ipsum haec tecum loqui et obedientiam requirere. Quodsi illi morem gesseris, placebis ei, eiusque dilectus filius eris. Sin vero contempseris, age, et dedecus, aerumnas et dolores praemii loco tibi habeto.
150] Similiter quoque dicendum est de obedientia, quae debetur magistratibus, quae, ut diximus, et ipsa in parentum ordinem pertinet et huc referenda est, omnium maxime longe lateque patens. Neque enim hic saltem unius familiae parens est, sed toties pater princeps existimandum est, quotquot cives aut subditos suae ditioni subiectos habuerit. Quippe Deus non secus per illos quam parentes nos alit ac sustinet, illorum opera victum nobis praestans, penates, tutelam, pacem atque securitatem. Quamobrem cum nomen et titulum illum uti summum decus et gloriam suam merito et dignissime gestent, vicissim et nos debemus eos, ut digni sunt, omni honore ostenso, magni facere ut thesaurum in terris omnium pretiosissimum.
151] Iam qui hic prompto ac lubenti animo obsequitur, neque gravatim ea, quae ad exhibendum honorem attinent, exsequitur, is scit se rem Deo gratam facere, praemiique loco gaudium ac felicitatem se consecuturum. Quodsi gravatur facere, aut magistratus etiam contemnit, aut concitato tumultu rebellat, rursum quoque ille sciat, nullius gratiae aut benedictionis divinae unquam sese futurum compotem, sed ab his omnibus excidisse planissime. Et ubi sperat hac sua inobedientia aureum se lucraturum, alibi in decuplo graviorem iacturam faciet, aut in carnificis manus incidet, aut vel bello vel peste vel fame peribit, aut liberos suos degeneres omnique vitiorum genere coopertos videbit, a familia, vicinis, hostibus, fisco et tyrannis certatim compilabitur, damnum accipiet et per iniuriam opprimetur, ut ita dignum ad nos redeat praemium, id quod per inobedientiam et quaerimus et meremur.
152] Proinde, si persuaderi saltem id nobis aliquando pateremur, ut crederemus in tantum haec opera placere Deo, tamque amplum praemium propositum sibi habere; equidem in exuberantissima omnium rerum copia felicissimam vitam degeremus, omnia, quaecunque humanus animus concupiscit, possidentes. Quia vero tam leviter et ne unius quidem assis Dei Verbum et praeceptum aestimare solemus, quasi Cares quispiam aut Thressis homuncio illud dixisset sanxissetque: videris quoque, num tu is vir sies [sis], qui aequo Marte cum illo possit in arenam descendere. Quam vero difficile factu hoc illi erit, ut te persolvens tuam contundat ferociam! Quare 153] multo quidem mihi videretur consultius et praestabilius, magisque in rem tuam foret, ut potius in Dei favore, pace ac gratia, neque non felici rerum successu viveres, quam eodem tibi hostiliter adversante et inimico existente. 154] Undenam putas universum iam orbem refertum esse perfidia, malitia, sceleribus, rapina, caede, periuriis, latrocinio omnique genere calamitatum atque dedocoris, quam quod nemo alieni imperii iugum ferre sustinet, quod quisque liber, quisque sui iuris καὶ αὐτόνομος esse conatur, neminemque revereri aut metuere, sed, quodcunque animo suo visum aut libitum est, facere vult? Inde fit, ut Deus latronem latrone puniat, ut ubi domino tuo fraudulenter imposueris, aut eundem superbe spreveris, alius veniat, qui eadem mensura tibi remetiatur, imo et in propriis laribus ab uxore, liberis et familia decuplo plus perferre cogaris.
155] Sentimus equidem haud obscure nostrum infortunium, murmurantes et conquerentes de perfidia, vi, iniuria, sed interim clausis oculis egregie dissimulamus nos ipsos intus et in cute nebulones esse perditissimos, qui poenam hanc amplissime meriti simus, nec tamen vel tantillum vita in melius commutata resipiscere animum inducamus. Nullum locum gratiae et felicitati apud nos reliquum facimus, iure ergo optimo nonnisi infortunium et acerbitatem, omni sublata misericordia, persentiscimus. 156] Et profecto reor adhuc in humanis esse alicubi pios ac probos homines, quum tantum boni adhuc Deus nobis tribuere soleat. Nam nostri gratia ne teruncium quidem in aedibus aut stipulam in arvis 157] retinere debebamus. Haec omnia eam ob rem mihi percensenda fuere verbosius, si semel quispiam ista, vel tandem emollitus, corde conciperet, ut a miseranda ista caecitate et calamitate, in qua tam profunde immersi iacuimus, liberaremur, Dei Verbum ac voluntatem cognoscentes ac denique serio arripientes. Ex hoc enim disceremus, quo pacto gaudio, prosperitate et salute hic et in futuro saeculo frui possemus.
158] Ita triplices in hoc praecepto patres nobis praestitutos esse videmus. Primum quidem sanguinis, deinde praesidentes in aedibus, ultimo, quibus partes gubernandae reipublicae commendatae sunt. Praeter hos supersunt adhuc patres spirituales, non illi quidem, qui hactenus in papatu hoc nominis sibi falso arrogarunt, neque tamen ullum patris officium sunt exsecuti. Illi enim soli spirituales patres dici merentur, qui Verbo Dei nos pascunt, regunt ac docent et fideliter praesunt gregi. 159] Quo nomine S. Paulus se patrem iactat, scribens Corinthiis, 1 Cor. 4, 15: In Christo Iesu per evangelium vos genui. Cum 160] ergo patres eos esse constet, et his honor prae omnibus aliis deferendus est. Verum enim vero hic omnium minime cernitur. Ad hunc enim modum a mundo honorandi et honestandi sunt, ut passim eiecti oppidis agantur in exilium, et ne frusto quidem panis pascantur citra invidiam, et in summa huius mundi purgamenta, ut Paulus eodem capite (v. 13) loquitur, et peripsemata omnium esse cogantur.
161] Verumtamen valde necessarium est, ut haec quoque summa diligentia vulgo inculcentur eos, qui Christiani esse contendunt, coram Deo debere pro officio, ut duplici honore illos afficiant, qui eorum animarum curam gerunt, ut eosdem vicissim alant ac foveant; ad quod iterum Deus abunde suppeditabit, ut nulla 162] premaris inopia. Sed hic rursum nemo non pertinacissime tenax est, metuens, ne forte venter fame effractus contabescat. Nec unum iam valemus doctum, probum atque fidelem concionatorem alere, ubi ante decent cucullatos porcos aut aleatores sacrificos tantum abdomini servientes opipare saginavimus. Qua 163] ratione etiam promeremur, ut suo Verbo et benedictione Deus nos iterum tantae ingratitudinis gratia privet atque defraudet, sinatque iterum mendaciorum doctores exoriri, qui suis imposturis recta ad orcum nos ductitent, neque non sudorem et sanguinem nostrum devorent.
164] Ceterum, qui Dei voluntatem et praeceptum reverentur, eam promissionem acceperunt, fore, ut illis affatim pensetur, quidquid in alendis cum corporalibus, tum spiritualibus patribus insumpserint et ad amplificandum ipsorum honorem praestiterint, non quod per unius tantum anni spatium abunde habituri sint victum, vestitum et aliquantulum pecuniae possessuri, sed quod longaevi futuri sint, commeatu instructi splendido, pacis tranquillitate fruituri, breviter, perpetuo 165] divites ac beati. Quare etiam atque etiam cura, ut, quod officium tuum exigit, prompte facias, omnemque curam in Deum reiicias, quomodo te aliturus sit aut omni copia instructurus. Quodsi promisit, nec unquam cuiquam mendax aut deceptor inventus est, nec tibi mentietur.
166] Haec, inquam, nos provocare debebant, ac talem animum facere, qui se omnium amantissime effunderet erga eos, quibus honorem debemus, ita ut supinis manibus gaudentes Deo gratias ageremus, qui eiusmodi promissiones nobis tribuit, quarum gratia ad extremos Indos impigerrime cursitare debebamus. Nam tametsi totus mundus omnes suas vires conferret, ne horulam quidem ad summam vitae nostrae posset adiicere, aut unicum saltem granum e terra producere. Deus haec omnia et vult et potest tibi superabundanter et plena (quod aiunt) manu praestare, ex animi tui voto atque sententia. Iam qui talia negligit aut ventis et aurae discerpenda permittit, ille indignior est, quam ut ullum Dei verbum audiat. Haec velut auctarii loco iis, qui huic praecepto subiecti sunt, diximus.
167] Adhaec parentes quoque docendi essent, quaenam illorum sint partes et officia, quomodo se gerere debeant erga eos, quos gubernandos et tuendos susceperunt. Quae res etsi dilucide in Decalogo expressa non est, multis tamen aliis in locis Scripturae abunde praecepta invenitur ac tradita. Deus quoque hoc ipso praecepto haec vult subintelligi, ubi 168] parentum mentionem facit. Neque enim eius voluntas est, ut aut perditi nebulones aut enormes tyranni huius officii procurationem obeant, neque in hoc illis ipsis honorem tribuit, hoc est, potentiam et ius regendi, ut se precibus tamquam numen aliquod adorari patiantur, sed cogitent potius, quod et ipsi Deo obedientiam debeant, ut officium suae fidei delegatum ipsis curae sit ac sollicitudini, utque liberos, familiam et subditos suos non tantum nutriant et corporalibus alimentis provideant, sed omnium maxime ad laudem et gloriam Dei propagandam educent. 169] Quamobrem nequaquam fac cogites, haec in tuo arbitratu aut voluntate sita esse, ut statuas aut facias in his, quae tibi visa fuerint, sed quod Deus haec tibi graviter atque adeo serio facienda praeceperat, cui etiam aliquando exigenti harum rerum rationem redditurus es.
170] Sed quam hic rursus miserandam plagam videmus, quod huius officii nemo respectum aut curam habere dignatur, perinde agentes, ac si Deus liberos tantum in hoc nobis dedisset, ut animi fallendi gratia nobis voluptati essent aut delectamento; praeterea familiam tantum in hoc, ut ea tamquam bove aut asino opere faciundo utamur, aut cum subditis pro animi nostri libidine agamus, non secus eos habentes neglectui, quam si ad nos non pertinerent, aut nostra nihil interesset, quid discant, aut quibus pietatis studiis suam 171] vitam traducant. Nec quisquam eo intendit animum, ut cogitet hoc divinae maiestatis esse praeceptum, hoc ipsum severe examinaturae et graviter ulturae, aut summam necessitatem hoc exigere, ut iuventutis recte educandae atque instituendae praecipua habeatur cura et ratio. 172] Quodsi enim cum ad spiritualem tum mundanam rerum administrationem homines idoneos, promptos et appositos habere desideramus: profecto non erit ulli parcendum labori aut operae aut impensis, diligenter docendo atque instituendo liberos, ut et Deo servire et hominibus utiles esse 173] queant. Neque tantum nobis cogitandum est, quo pacto illis ipsis magnam saltem nummorum vim cumulemus ac reponamus. Hos enim Deus citra nostram operam alere ac ditare novit, id quod etiam quotidie factitat. Ideo vero liberos nobis largitus est et commendavit, ut eosdem iuxta voluntatem eius 174] educemus regamusque, alioqui nihil opus erat parentibus. Quapropter quisque indubitate ita habeat se debere pro officio, eoque astringi, qui modo nolit infensum et inclementem Deum suo malo experiri, ut ante omnia ad Dei timorem et agnitionem suos liberos educet. Atque disciplinis imbuendos et fomandos tradant, ut eorum malae indolis, eosdem quoque bonis literis ac disciplinis imbuendos et formandos tradant, ut eorum opera ad politiam, et ad quamcunque rem opus fuerit, uti queant homines.
175] His peractis diligenter et strenue, Deus nobis haud dubie suam benedictionem et gratiam largiter impertiret, ut eiusmodi educarentur homines, a quibus cum ipsa patria tum populares praecipuum emolumentum caperent. Et huius quoque disciplinae sedulitate et studio brevi emergerent bene modesti et recte educati cives, tum pudicae beneque moratae matronae, rei familiaris diligentes et studiosae, qui deinceps indesinenter probos liberos et familiam 176] laudabilem procrearent. Iam ipse tecum animo repete, quam nefarium admittas facinus, quamque atrox damnum des, si hac in re negligenter agas, aut per te stet, quo minus liberi tui utiliter ac salubriter educentur. Ad haec omnibus peccatis et ira temet gravas et oneras, ita ut liberorum tuorum ergo aeternam damnationem promerearis, tametsi alias sanctam atque inculpatam vitam traduxeris. 177] Eam ob rem Deus quoque, quum ista tam omisso animo negliguntur, mundum inusitatis et non dicendis poenis afficit, ut nullius disciplinae et pacatae gubernationis vestigium apud nos cernatur amplius, quod non raro dolenter conquerimur, interim non videntes, tantarum tragoediarum culpam nostram esse. quemadmodum enim regere consuevimus, ita rebelles ac degeneres subditos et liberos experimur. 178] Et haec monendi gratia in praesens sufficiant; haec enim tractare prolixius aliud tempus postulat.

Praeceptum V.
179] Non occides.
180] Hactenus et spiritualem et mundanum magistratum, hoc est, cum Dei tum parentum ius et obedientiam, exsecuti sumus. Hoc vero in loco ex aedibus nostris ad vicinos egredimur, ad discendum, quo pacto nobis inter nos, cuique erga proximum, vita instituenda atque 181] exigenda sit. Quare hoc praecepto Deus et magistratus non sunt comprehensi, neque illis et ius et facultas perimendi facinorosos, quam obtinent, sublata est. Siquidem Deus ius suum plectendi criminosos magistratui parentum loco commendavit ac credidit, qui antiquatus ipsi (ut in Mose legitur) suos ipsorum liberos in ius rapere ac iudicio condemnare cogebantur. Quapropter quidquid hic interdicitur, privatis personis peculiariter interdictum est et non magistratui.
182] Iam hoc praeceptum est intellectu valde facile ac crebro declaratum, quando quotannis in evangelio, Matth. 5, 21 sqq., audituri, ubi illud Christus ipse interpretatur ac summatim complectitur, scilicet neque manu neque cordis cogitationibus neque ore neque signis neque consilio et auxilio esse occidendum. Quare omnibus hic irasci interdictum est, exceptis his, ut diximus, qui Dei locum in terris obtinent, hoc est, parentibus et magistratui. Dei enim et illorum, qui in divinum ordinem cooptati sunt, interest irasci, indignari, obiurgare et punire, ob eos ipsos, qui hoc et alia praecepta flagitiose transgrediuntur.
183] Ceterum cuius praecepti constituenda necessitas et causa haec fuit, quod Deo obscurum non erat, quanta esset mundi malitia et iniquitas, et quam haec vita multis obnoxia esset periculis; eam ob rem Deus hoc praeceptum inter bonos et malos constituit. Iam quemadmodum multae sunt aliorum praeceptorum impugnationes, ita quoque huius non sunt paucae aut modicae, ut cum multis hominibus nobis vivendum sit, qui nos iniuria afficiunt, unde causas nanciscimur, inimico animo eosdem prosequendi.
184] Exempli causa: Si vicinus tuus viderit tibi esse aedes splendidiores, numerosiorem familiam, pinguiores agros, plus opum atque fortunae a Deo esse quam sibi, statim aegre patitur, tibique prosperos rerum successus invidere incipit, neque quidquam boni de te aut cogitat aut loquitur.
Ita impulsu mali genii multos consequeris inimicos, qui nihil boni neque spiritualiter neque corporaliter tibi faveant. Hos ergo cum videmus, animus noster vicissim ira exaestuat ac vindictae cupiditate ardere incipit. Inde maledictorum ac litium pullulant initia, ex quibus deinceps calamitatem et caedes emergunt oriunturque. 185] Hic vero Deus tamquam amicus ac clemens pater praevenit, seque interponit arbitrum, volens omnem discordiam componi ac praescindi, ne qua oriatur iniurias aut alius perdat alium. Et in summa, hoc praecepto quemvis ab omni vi atque iniuria tutum, pacatum ac defensum, hocque praeceptum veluti murum, arcem, asylum et propugnaculum proximo esse vult, ne quam molestiam et damnum a quoquam corpore accipiat.
186] Est ergo huius praecepti sensus, ne quis ob ullum malefactum ulla conturbetur aut afficiatur iniurias etiamsi hanc abunde promeruisset. Ubi enim caedes interdicta est aut homicidium, ibi quoque causae, unde oriri possit homicidium, interdictae sunt. Crebro enim fit, ut aliquis, tametsi manus caede non contaminet, ita cruente imprecando devoveat proximum, ut non diu superstes viveret, si effectus esset eius imprecationibus. 187] Quando ergo hoc natura omnibus nobis insitum est, et usitatum esse deprehenditur, ut nemo quidquam ab alio ferre sustineat, vult Deus radicem atque adeo ipsam stirpem evellere, unde cor hominis adversus proximum exacerbatum exulceratur, nosque assuefacere, ut nunquam non hoc praeceptum nostris oculis obversetur, in quo tamquam in speculo vitam nostram contemplemur, voluntatem Dei intueamur, illiusque vindictae vim atque iniuriam, quam immerenter patimur, certa quadam animi fiducia ac nominis sui imploratione commendemus atque ita illos vehementer furere atque irasci permittamus, ut, quod possunt, faciant. Ut ad hunc modum homo discat sedare iracundiam ac patientem et mansuetum induere animum, comprimis erga illos, qui causam irascendi ei suppeditant, hoc est, erga inimicos.
188] Quocirca tota huius praecepti summa haec est, ut simplicibus significantissime inculcetur, quid sit non occidere: Principio, ne quis afficiatur iniuria, primum quidem manu aut opere; deinde ne utamur lingua in hoc, ut consilium demus alicui incommodandi; insuper, ne qua utamur via aut medio, unde aliquis detrimentum possit accipere. neve aliis utentibus consentiamus; ac denique, ut ipsum cor hostiliter infensum sit nemini aut irritatum iracundia male velit, ita ut et corpus et anima extra omnem sint noxam, cum de quovis tum peculiariter de eo, qui tibi mali quid vel precatur, vel etiam infert. Nam ei male facere, qui bene de te sit meritus, aut tuis rationibus optime consultum cupit, non humanum est, sed plane diabolicum.
189] Secundo, huius praecepti reus est non tantum is, qui male facit, sed etiam is, qui, cum proximo benefacere eiusque damnum aut iacturam antevertere, obstare, eum tueri et servare posset, ne quod malum aut iniuriam 190] accipiat corpore, non facit. Iam ergo quotiescunque nudum videris, eundemque non adiutum dimiseris, cum prae facultatibus eius nuditatem convestire possis ac tegere: hunc profecto frigore enecasti. Ita quoties videris famelicum, nec tamen pascis eum: hunc fame cruciatum interire sinis. Non secus quoque si quem morte condemnatum videris, aut in simili quopiam casu periclitantem, nec eum servare approperas, cum neque viae neque occasiones illius eripiendi tibi sint incognitae: pro certo constat hunc te neci dedisse. Neque tibi proderit haec adducta excusatio, te in eius necem non consensisse, aut consilio et auxilio non adiuvasse [adiutasse]: si quidem caritatem illi subtraxisti, iisque benefactis eum privasti, quibus adiutus non difficulter vitam retinuisset.
191] Quare Deus non iniuria omnes illos damnat homicidiis qui necessitate pressis aut de vita periclitantibus consilio aut ope non subveniunt. Hos in die novissimo horrenda quoque damnabit sententia, quemadmodum ipse Christus annuntiat, inquiens [Matth. 25, 35 sq.] : Esurivi et sitii, et non dedistis mihi manducare aut bibere; hospes eram, et non collegistis me; nudus eram, et non sooperuistis me; infirmus et in carcere eram, et non visitastis me. Hoc est: Meque meosque fame, siti, frigore perire, a feris discerpi, in carcere situ et squalore putrescere inque omnibus necessitatibus foede succumbere sivistis. Quid 192] hoc aliud est, quam homicides, et ἀνδροφόνους καὶ μιαιφόνους (Bluthunde) culpasse? Nam tametsi hoc ipsum opere non perpetrasti, proximum tamen in periculis atque infortunio haerentem, quantum ad te attinebat, immisericorditer perire permisisti.
Et perinde est, ac si quem in profunda aqua navigantem et adversis ventis laborantem perspicerem aut in ignem prolabentem, possemque illum porrecta manu e periculo eripere ac servare, et non facerem. Qui vero coram toto mundo aliter atque funestus homicida et cruentus latro probari aut perhiberi possem?
193] Quapropter haec decisiva Dei est sententia, ne quem hominem laedi aut damnum accipere patiamur, sed omnibus humanitatis et benevolentiae officiis demereamur. Estque 194] hoc praeceptum peculiariter erga eos conservandum, cum quibus inimicitiae nobis intercesserunt. Ut enim amicis ac fautoribus nostris benefaciamus, virtus valde levis est et ethnica, quemadmodum Christus Matth. 5, 46 loquitur.
195] Hoc loco iterum verbum Dei habemus propositum, quo nos ad vera, praeclara ac summa opera, nempe mansuetudinem, patientiam, breviter ad amorem et benefacta inimicis nostris exhibenda pellicere ac provocare conatur. Vultque nos subinde commonefacere, ut retroflexa cogitatione prioris praecepti simus memores, illum esse Deum nostrum, hoc est, nobis velle suppetias ferre, assistere ac tueri, ut animum vindictae cupidum in nobis compescat atque coerceat.
196] Iam haec vulgo essent tradenda atque inculcanda; tum abunde bonorum esset operum, quae nos facere oportebat. 197] Verum haec praedicatio non esset ex usu monachorum, sed plus iusto religiosorum ordinem defraudaret, inferretque insignem Carmelitarum sanctitati iniuriam, et fortasse hoc ipsum diceretur bona opera interdicere et monasteria desolare. Hac enim ratione vulgus tanti, imo potius multo maioris fieret eosque longo intervallo praecelleret, ac quivis facile perspiceret, quomodo ipsi mundo tam foede hactenus imposuerint sua fucata et hypocritica sanctitate, quod et hoc praeceptum et alia praecepta omnia illiberaliter respuerint et inutilia existimarint, tamquam non praecepta fuissent, sed consilia; adhaec suos fictitios ordines et sectas tam perniciosas quam hypocriticas pro perfectissima vita impudenter iactarint et proclamarint, ut plane vitam suavem et tranquillam omnique et eruce vacantem et patientia, illi ventres et porci agerent. Quam ob causam se quoque in monasteria abdiderunt, ut a nemine quidquam paterentur molestiae, neve quemquam ulla in re 198] bona iuvarent. Tu vero scito haec vera, sancta et divina esse opera, quibus Deus cum omnibus angelis exhilaratur, quibusque omnis humana sanctitas collata nonnisi foetor et stercus est, nec aliud quam iram et damnationem promeretur.

Praeceptum VI.
199] Non moechaberis.
200] Sequentia praecepta intellectu iam sunt facilia ex interpretatione antecedentis. Eo enim tendunt omnia, ut a damno et inferenda iniuria proximo caveamus. Sunt vero eleganti ordine posita. Primum enim de non laedenda proximi persona conditum est. Secundum respicit personam sibi proximam, aut post se rem sibi proximam, nempe suam coniugem, quacum unum corpus et una caro effectus est, ita ut nulla in re maiori possit affici iniurias. Quamobrem hoc in loco diserte ac significanter expressum est, ne quam ignominiam illi faciamus, afficientes contumelia 201] suam coniugem. Ac peculiariter de adulteria sonat, propterea quod in Iudaismo ita ordinatum et praeceptum fuerat, ut quisque ducta uxore matrimonium contraheret. Unde et iuvenes mature contrahebant, ita ut virginitatis status et coelibatus apud Iudaeos nullius haberetur momenti. Sed neque propalam visebantur aut concedebantur meretricum ac scortatorum lustra, ut hodie apud nos solenne est. Quamobrem adulterium apud illos communissimum fuit peccatum impudicitiae.
202] Quoniam vero apud nos adeo foeda et nefanda omnium vitiorum et scortationum lerna cernitur, hoc praeceptum quoque adversus omnia impudicitiae genera et species constitutum est, quocunque tandem dici possunt 203] nomine. Et non solum externum opus interdicitur, verum omnis generis etiam causae, illectamenta et occasiones, ut cor, os, oculi, aures atque adeo totum corpus purum sit ac castum, nullum locum, opem, consilium 204] impudicitiae serviendae praebeat. Et non solum hoc, sed etiam hisce nefariis rebus summo conatu obstet, tueatur, prohibeat, ubi periculum et necessitatem viderit, ac contra praesto sit auxilio et consilio proximo suo nequam famae suae iacturam, accepta in coniuge contumelia, faciat. Nam ubicunque tale aliquid per negligentiam intermittis, cum possis obsistere, aut dissimulanter connives, quasi tua nihil intersit, non secus eius flagitii culpa teneris quam is ipse, qui perpetravit. 205] Tantum ergo hoc praeceptum ut paucissimis complectamur, a nobis exigit, ut quisque tum pro se vitam castam exigat, tum proximo quoque in hac obtinenda et tuenda sit auxilio. Voluit enim Deus hoc praecepto cuiusque uxorem tamquam vallo circumsepire ac defendere, ne quis temere eam contrectando semet adulterio reum faceret aut pollueret.
206] Cum autem de coniugio tam evidenter praeceptum hoc constitutum sit, ac nobis causam de eo disserendi suppeditet, probe tibi notandum et imis sensibus reponendum erit. Primo quidem, quomodo Deus hunc matrimonii statum ac ordinem amplissime honoret ac praedicat, ut eundem praecepto suo aeque confirmet et tueatur ab iniuria. Supra quidem quarto praecepto illum confirmavit: Honora patrem et matrem tuam. Hoc vero in loco, ut dictum est, ut in tuto esset, circvumvallavit ac 207] defendit eum. Quamobrem et a nobis requirit, ut eundem honoremus, servemus et traducamus veluti divinum ac beatum ordinem, quando illum initio ante omnes alios servandum instituerit, eamque ob rem separatim masculum et feminam crearit, non ad libidinose exercendam spurcitiem atque lasciviam, sed ut legitime coniuncti fecundi essent, liberos procrearent, nutrirent, eosdemque ad Die gloriam ampliandam pie ac recte educarent.
208] Idcirco quoque Deus hunc matrimonii ordinem prae omnibus aliis tantis cumulavit benedictionibus, adhaec, quaecunque in mundo sunt, huic provehendo insumpsit eidemque utenda subdidit, tantum in hoc, ut hic ordo opulente et largiter esset constabilitus. Qua ex re facile liquet non iocum aut curiositatem, sed rem magnam et arduam atque adeo constantem Dei voluntatem esse matrimonium. Permagni enim sua refert, ut educentur homines, qui mundum sua opera ad Dei cognitionem et beatam ac virtutibus exornatam vitam exigendam queant perducere adversus malitiam et daemones pugnandi gratia.
209] Quocirca subinde docui, ne hunc ordinem contemnamus, aut tamquam iocularem leviter aestimemus, quem irridendi morem caeco mundo et pseudoreligiosis nostris hactenus fuisse vidimus, sed iuxta Dei Verbum, quo multis modis exornatus et sanctificatus est, eum intueamur, ita ut non solum ceteros pretio et dignitate aequare soleat, sed omnes ceteros longo intervallo post se relinquat, sive illi sint invicti caesares sive purpurati principes aut infulati episcopi aut quicunque tandem. Quicunque enim aut spirituales aut saeculares (ut loquuntur) sunt ordines, his omnibus hic venerandus est, et omnibus hic quoque amplectendus, ut post audiemus latius. 210] Quapropter matrimonium non privatus aliquis status habendum est, sed communissimus et nobilissimus, cuius usus per totam Christianitatem, imo per totum mundum longe lateque patet.
211] Secundo sciendum est hunc ordinem non solum esse honestum, sed necessarium etiam, neque non serio a Deo praeceptum, ut in genere omnes status ac ordines, cum viri tum mulieres, quacunque ad hunc amplectendum natura sunt appositi, in eo versentur, exceptis nonnullis, licet perpaucis, quos Deus singulari quodam consilio segregavit, ut ad iugum matrimonii minus reperiantur idonei, aut sublimi ac supernaturali gratia ea libertate donavit, quo possint extra hunc ordinem, servata vitae pudicitia, castitatem tueri. Ubi 212] enim natura, quemadmodum a Deo nobis insita est, fertur ac rapitur, fieri nullo modo potest, ut extra matrimonium caste vivatur. Siquidem caro ac sanguis naturam suam immutare non potest, ac naturalis ille appetitum et carnis inclinatio consuetum iter, nulla re obstante aut prohibente, sequitur, id quod omnibus liquet hominibus. Quare ut aliquatenus libido carnis caveri posset, Deus matrimonium instituit, ut quisque sua parte legitime destinata fruatur illaque contentus vivat; tametsi hic quoque gratia Dei opus est, ut cor quoque castum sit.
213] Ex hoc iam liquide perspicis, quam furiose illa turba papistica, sacrifici, monachi et modachae, huic ordinationi et praecepto Dei reluctentur, qui matrimonium contemnunt et prohibent, seque perpetuam castitatem servaturos magna animi praesumptione pollicentur ac vovent, adhaec simplicium animos phaleratis dictis, hoc est, imposturas ac mendaciis, impudenter seducunt. 214] Nemo enim perinde castitatem exosam habet, aut in libidines est pronior ac illi, qui matrimonium prae magna sanctitate detrectant et aut propalam et impudenter scortationi et libidinibus indulgent, aut clanculum longe foediora, quae honeste commemorari non possunt, perpetrant, ut nimium, proh dolor! experti 215] sumus. Et breviter, quamquam ab ipso opere temperent, ipsum tamen cor impuris cogitationibus et pravis cupiditatibus plenum extrema flagrat libidine, ut plane perpetuo quodam incendio et occulto quodam vulnere carpantur et absumantur, quod in matrimonia constitutis nulla cum difficultate evitare licet. 216] Quare hoc praecepto omnium eorum, qui extra coniugium degunt, castitatis vota damnata et soluta sunt, imo quoque omnibus irretitis et miseris conscientiis, quae suis monasticis votis misere deceptae sunt, praeceptum est, ut deserto libidinoso et impuro ordine matrimonium arripiant, ita reputantes, quod, quamquam alioqui monastica vita prorsus divina esset, tamen in viribus suis situm non sit coelibem vitam agere, in qua, si maneant, tantum magis atque magis libidine incensi adversus hoc praeceptum delinquere cogantur.
217] Iam haec eo a me dicta sunt, ut iuventus crebris monitis in eam perducatur sententiam, ut incipiat voluptate quadam complecti matrimonium, sciatque felicem et Deo acceptum esse ordinem. Hac enim ratione temporis progressu tantum effici posset, ut illi suus iterum honos redderetur, et foeda illa et manifestorum scortationum et aliorum turpissimorum vitiorum, quae contemptum matrimonii consecuta sunt, lerna passim nunc in 218] mundo regnans diminueretur. Quare hoc quoque parentum ac magistratus est officium, iuventutis rationem habere, ut pudicitiam et honestatem perdiscant, atque ubi adoleverint, mature honesto iungantur matrimonia, quam rem haud dubie sua gratia et benedictione prosperare dignaretur Deus, ut voluptas et gaudium inde perciperetur.
219] Ultimo, ex his omnibus epilogi vice hoc adiiciatur, hoc praeceptum non solum exigere, ut quisque operibus, verbis et cogitationibus caste vivat in suo, hoc est, coniugali imprimis statu, sed etiam, ut comparem et coniugem a Deo sibi concessam in pretio habeat ac amore prosequatur. Ubi enim volumus coniugali castitate locum esse, ibi necessum est ante omnia, ut vir et mulier in amore concordem conversentur, ut alter alterum ex animo mutua quadam benevolentia et fide complectatur. Hoc enim unum est ex praecipuis, quae amorem et studium castitatis accendunt; quodsi praesto fuerit, ipsa quoque castitas sua sponte sine mandato consequetur. 220] Inde quoque divus Paulus tanta diligentia eos, qui sunt in matrimonia, admonet, ut mutuo amore se diligant et venerentur. 221] Habes ergo hic iterum opus valde pretiosum, imo potius multa magna et praeclare opera, quae alacri animo iactare ac omnibus religiosorum ordinibus, citra Verbi Dei auctoritatem institutis et electis, opponere potes.

Praeceptum VII.
222] Non furtum facies.
223] Post tuam tuaeque coniugis personam proximum est res familiaris; hanc quoque Deus vult esse in tuto, praecepitque, ne quis alterius fortunas invadat, aut clanculum compilet. 224] Furari enim nihil aliud est aut dicitur, quam fortunas alterius per iniuriam sibi vindicate, qua re breviter omnis generis in omnibus negotiis proximi defraudationes comprehensae sunt. Iam hoc vitium admodum commune est et longe lateque patet, at tam parum curatur, ut omnem plane modum excedat, adeo ut si omnes, quotquot fures sunt, fures tamen dici nolunt, suspendendi essent, cito totus mundus desolaretur, neque cruces aut carnifices sufficerent. Neque enim hoc tantum furtum dicendum est, ut diximus, cistas et marsupia clanculum evacuare, sed in foro quoque locum habet, in tabernis, ubi res venales prostant, in cella vinaria et cerevisiaria, in officinis. Breviter, ubicunque tractantur commercia, ubi pecunia vel pro mercibus vel labore datur et accipitur.
225] Exempli causa, ut pro simplicibus aliquanto fusius ac rudius explanemus, ut saltem videamus, quam probi simus: quando servus aut ancilla suo servitio non fideliter praeest, heroque suo damnum dat aut fieri permittit, cui obstare potuisset, aut quominus fieret, antevertere, aut alioqui rem herilem male tractat, aut propter socordiam, indiligentiam aut malitiam negligit, ut hero ac herae aegre atque moleste faciat, et quocunque pacto hoc prava animi libidine fieri potest. Neque enim loquor de his, quae per incogitantiam invito fiunt animo. Sic, inquam, quotannis herum tuum triginta aut quadraginta aureis defraudare potes, quos si alius clanculum convasasset, huius gula esset perfringenda laqueo. Verum tu tanti furti tibi conscius adhuc ferocire audes et insolenter agere, neque quisquam te audet furti accusare at alienae pecuniae condemnare.
226] Non secus quoque loquor de fabris sive opificibus et mercenariis, qui sua utuntur libidine, neque sciunt, quo pacto eos, qui suam sibi locant operam, satis exhauriant, quum nihilo secius in opere frigeant, segniter et infideliter laborantes. Hi omnes longo superant intervallo nocturnes illos et clancularios fures, qui vel seris ac repagulis caveri, vel comprehensi ita coerceri possunt, ut amplius id non faciant. Horum autem improbitatem nemo, quamlibet perspicax, cavere potest, nec quisquam audet eos vultu aliquanto obliquiore contueri, aut ullius furti accusare, ita ut aliquis decies libentius aes suum e crumena amittere sustineret. Nam hi mei vicini sunt, mihi amici, mei proprii ministri, de quibus mihi omnia fidei et diligentiae officia polliceor, illi primi sunt, a quibus indigne compilor.
227] Ita quoque in foro, in emporiis, in mercatibus, in publicis commerciis omnium potentissime hoc furti genus regnat et locum obtinet, ubi alius alium vitiosa merce, falsa mensura, iniquo pondere, adulterina moneta defraudat ac decipit, neque non versipelli quadam astutia et miris imposturas atque decipulis circumductum dispoliat. Adhaec, si quis alium pro libidine sua gravat commerciis, ad vivum usque tondens et crucians. Et quis haec omnia fando enumerare valet aut excogitare? 228] In summa, haec communissima omnium ars est et omnium numerosissirna in terris sodalitas. Nam si quis mundum per omnes vagatus ordines recto iudicio contemplabitur, nihil videbit aliud quam ingens aliquod et spatiosum stabulum, quod magnis furibus est refertissimum.
229] Unde quoque archipiratae, latrocinio quaquaversum grassantes, recte dicuntur, non cistarum compilatores aut fures clancularii, qui substantiam alicuius furto imminuunt, sed qui domi desident, magni dicuntur proceres se cives probi et integris sub honestatis praetextu furtum exercentes et latrocinium.
230] Sed possent praeteriri silentio, quae de parvis et nullius momenti furibus memoravimus, prae illis, quae de maximis illis furum antesignanis dicenda essent, quibuscum potentes et summi principes societatem ineunt, qui non unam atque alteram solum civitatem compilare solent, sed totam Germaniam quotidie compilant atque denudant. Imo ubi maneret, quae totius mundi opes furtim ad se rapuit et in hunc usque diem possidet, defensatrix illa et caput furum omnium, sancta, si Deo placet, sedes Romana?
231] Breviter, ita iam in mundo comparatum est, ut qui propalam furari ac praedari novit, is concessa impunitate ab omnibus libere et secure agat, quin et honorem sibi deferri postulet; parvi interim et clancularii illi fures, semel in furto deprehensi, dedecus et poenam perferre, illorumque honestatem confirmare cogantur. Verumtamen sciant illi se coram Deo fures esse omnium maximos, cui et dignas, quas meriti sunt, poenas sunt daturi.
232] Cum itaque hoc praeceptum tam multa, ut ostensum est modo, complectatur, necessarium est, ut haec vulgo diligenter proponantur et explanentur, neve tam secure et libere eos abire patiamur, sed subinde iram Dei eis ob oculos ponamus et inculcemus. Neque enim talia Christianis, verum omnium maxime nebulonibus praedicamus, quibus multo iustius iudex aut minister carceris aut 233] carnifex praedicaret. Quapropter quilibet sciat, qui quidem iratum Deum experiri nolit, sibi praeceptum esse, ut non solum proximo non damnum inferat aut eius intervertat commodum, neque in commerciis aut contractibus ulla perfidia, simulatione aut dolo malo eundem circumducat, sed etiam ut eius bona magna cum fide ducatur, eius commoditatem, quoad eius fieri potest, promoveat, praecipue quando suam operam argento, mercede ac victu pensandam locavit proximo.
234] Iam quacunque haec temere contempserit, effugerit ille fortasse manus carnificis, at ipsius Dei iram et poenam nunquam effugiet. Et quamquam ad tempus hac sua utatur ferocia, circumforaneus erro tamen et mendicus manebit, omnes plagas et infortunia experturus. 235] Iam quidem alio te vocat animi tui prolubium, ubi res herilis singulari quadam fide tibi procuranda fuerat, tu gulae interim ac ventri tuo servis, non secus ac fur mercedem tuam accipiens, contendens etiam ob istam tuam perfidam negligentiam coli et honorari. Huius generis permultos est videre iam ministros ac famulos, qui non contenti omnia perfide et maligne agere, insuper cum heris suis etiam superbe et ferociter delitigant, neque tantum humanitatis aut fidei lubentes ostenderent, ut damnum aliquod antevertendo praecaverent.
236] Sed attende, precor, animum, quidnam hac ratione lucri sis consecuturus, nempe ut, ubi ducta uxore ipse propriae domus curam susceperis (ad quod tibi Deus omnium inauspicatissime opem suam non denegabit), haec tua perfidia ad te ipsum redeat, fiatque, ut ubi hero tuo prius vel unius oboli fraudem feceris aut damnum dederis, trigesies id tuo maximo malo persolvas.
237] Pari ratione artificibus quoque et mercenariis sua pensabitur perfidia, a quibus iam non dicendam planeque intolerabilem libidinem et audire et perferre cogimur, quasi in alienis bonis obtinerent dominium, aut quivis, quodcunque postulassent, citra contradictionem mox numerare cogeretur. 238] Hisce omnibus permitte sane, ut audacter proximum iniquissimis exactionibus deglubant ac tondeant, quamdiu poterunt: equidem Deus sui praecepti non erit immemor, illisque ipsis debita praemia redditurus est, eosque non in virentem crucem, sed plane in aridam furcam suspensurus, ut per omnem aetatem infelices nihil unquam bonorum consequantur. 239] Et profecto, si rempublicam haberemus bonis legibus institutam, facile ac citra moram eiusmodi hominum libido atque temeritas coerceri posset atque infringi, qualem olim apud Romanos morem fuisse legimus, ubi talium homunicionum improbitatem acerbissimis poenis, ut alii inde exemplum sibi sumerent, coercebant.
240] Nihilo felicius aliis quoque sua debet cadere avaritia et milvina rapacitas, qui e foro et macello publico, quod omnibus servire debebat, lustra praedonum et locum latrocinii constituunt, ubi quotidie indignis modis gravantur miseri, novis subinde inductis oneribus et caritatis rationibus. Ac quisque foro pro sua libidine, utque illi visum fuerit, abutitur, ad hoc intolerabiliter superbiens atque ferociens, quasi iure sibi hoc liceat, sua, quam maximo velit pretio, divendere, tantum abest, ut aliquis eam ob rem illi oblique obmurmuret. 241] Horum omnium spectatores erimus, permissuri, ut pro arbitratu suo alios deglubant, spolient, mutilent, lacerent, rapiant ac omnibus modis suae avaritiae serviant. In 242] Deo tamen fiduciam nostram habebimus, alioqui etiam hoc ipsum facturo, ut ea benedictione, ubi diu multumque alios degluberis, neque parum boni corraseris, tuas opes prosperet, ut frumentum tuum in horreo, cerevisia tua in cellario, pecus tuum in stabulo pereat, imo potius, ubi proximum tuum vel aureo defraudaveris, tu de tota summa ac sorte periclitans in dubvium venias, ut ita absumpta et ablata evanescat etiam cum pulvisculo, ut nunquam ullam ex ea voluptatem capias.
243] Hoc verum esse equidem quotidianis experimentis discimus, nullam rem aut furto aut fraude paratam possessori lucro esse. Quot enim esse putas, qui diu noctuque corradendis et cumulandis opibus se excruciant, qui tamen ne teruncio quidem ditiores evadunt? Et quamquam multum cumulent, tot tamen plagis et calamitatibus affecti sunt, ut cum voluptate ac gaudio rebus partis frui nequeant, neque liberis suis eam hereditatem 244] relinquant. Verum enim vero cum neminem haec moveant atque non secus, ac si nostra nihil interesset, agamus, necesse est, ut alia ratione nos invisat et sapere doceat, ut nempe novis subinde exactionibus exsugamur, aut numeroso quodam peregrinorum militum exercitu nos adoriatur, qui in unius horulae spatio ita cistas et marsupia nostra exenterent, nec ante depraedandi finem faciant, quam nobis nullus obolus maneat reliquus; adhaec vastata passim patria aedes nobis exurant etiam, neque non uxores et liberos nostros affectos ignominia perimant.
245] Et ut summatim dicam, multum furans certo tibi pollicere, multo plura te furto amissurum. Tum qui per vini atque iniuriam rapto vivit et lucro servit, ut alteri incommodet, ille alium nanciscetur, a quo paria accepturus est. Deus enim huius artis est scientissimus, quandoquidem quisque alterum rapinis ac furto compilat, ut furem fure, latronem latrone puniat. Ubi alias sufficiens nobis suppeteret ad puniendos fures et patibulorum et laqueorum copia?
246] Iam qui amicis dictis commonetur, ille certum habeat Dei esse praeceptum, quod in iocum converti nolit. Nam etsi nos deceperis, contempseris aut furto et rapinis compilaveris; tuam quidem iniuriam aequo animo tolerabimus, fortasse propterea non illico fame perituri, tibique, quemadmodum nos docet Oratio Dominica, omnium iniuriarum concessa venia condonabimus tuique miserebimur. Probi enim et iusti non possunt non exuberare copia, tuque tibi longe maius detrimentum quam alteri concilias.
247] Sed hic, obsecro, fac attento sis animo tibique caveas, ubi pauperes (quorum iam magnus est numerus) venerint, quibus nummis diurno labore partis omnia mercanda sunt, tuque non secus agis, quam si omnibus e tua gratia pendendum sit, ad vivum usque deglubens ac rodens, quos etiam superbe a te dimissos abigis inhumanissime, quibus dare debebas et largiri gratuito. Illi quidem misere a te abeunt et affecti tristitia, et cum neminem habeant, cui ista conquerantur, sublata in coelum voce Deum ultorem invocant. Haec, inquam, iterum atque iterum repetens moneo, ut caveas tamquam ipsum cacodaemonem. Tales pauperum gemitus et implorationes ioculares non erunt, sed vim in se habebunt, quae et tibi et universo mundo erit intolerabilis, atque ad eum pertingent, qui egenorum et afflictorum cura afficitur ac iniuriam illis illatam non patitur inultam. Quodsi haec superbe contempseris aut etiam irriseris, tum vide, quem inimicum tibi feceris. Si enim propere tibi ceciderit, tum Deum et me coram mundo universo mendacii coarguas licet.
248] Nos abunde satis admonuimus ac dehortati sumus; qui ista neglexerit, aut non crediderit, hunc missum faciemus, donec suo malo harum rerum fecerit periculum. Iuventuti tamen haec studiose inculcanda sunt, ut sibi caveat, nec veteris et indomitae multitudinis insequatur vestigia, sed mandatum Dei in conspectu habeat, ne et ipsam comprehendat ira et poenae divinae. 249] Nostrum officium non latius protenditur, quam ut hominum flagitia indicemus eademque Verbo Dei puniamus. Verum ut tam aperta et manifesta depraedandi ac furandi libido coerceatur, principum et magistratus interest, qui si ipsi oculos haberent et animum, in omnibus negotiis atque commerciis certam rationem atque ordinem constituendi et conservandi, neque pauperes gravarentur et opprimerentur, neque semet ipsos alienis peccatis onerarent.
250] Sed iam satis superque dictum est, quid sit furari, ne tam angustis id metis concludatur, sed eo usque sinatur protendi, quousque nostra cum proximo exercenda negotia protenduntur. Et ut compendio quodam rei summam, sicut in aliis praeceptis factitavimus, perstringam, illud hoc praecepto cautum est: primum, ne quam iniuriam inferamus proximo (qualescunque tandem et quam multiplices rationes excogitari possunt opes atque substantiam alienam imminuendi, decurtandi, impediendi, alienandi) neque his consentiamus aut haec fieri patiamur, sed prohibeamus ac omnibus modis eius damnum antevertamus. 251] Contra vero praeceptum est, ut eius bona promoveamus augeamusque, atque, ubi necessitate pressus est, eius inopiam benigne sublevemus, illi impertiamus, prae manu aliquid demus, quo fruatur, cum amicis tum inimicis.
252] Iam qui bona opera quaerit aut cupit facere, hic abunde satis inveniet, quae Deo ex animo perplacent et grata sunt, adhaec quae incredibili quadam benedictione remuneratur et amplissime cumulat, ut abunde compensetur nobis, quidquid officii ac humanitatis proximo exhibuerimus. quemadmodum sapientissimus etiam docet Salomon Prov. 19, 17: Foeneratur Domino, qui miseretur pauperis, et vicissitudinem suam reddet ei. Habes hic 253] opulentum Dominum, qui tibi procul dubio solvendo est, nec patietur ulla te premi aut urgeri penuria, quo adiutore tranquilla conscientia in centuplo plus frui potes, quam cum perfidia aut iniuria proximi corradere. Iam qui hanc benedictionem nauseabundus fastidit, ille irarum et infortunii abunde inveniet.

Praeceptum VIII.
254] Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium.
255] Praeter corpus proprium, legitimam coniugem et rem familiarem adhuc alius thesaurus nobis superest, nempe nominis et famae aequabilis atque inviolatae praeclarum testimonium, quo nequaquam carere possumus. Neque enim praestat, ut fama parum secunda vivamus inter homines, aperte infamia notabiles et contempti omnibus. 256] Quocirca Deus proximi famam, nomen et iustitiam nihilo magis vult imminui aut decurtari quam argentum et opes eius patere furto aut depraedationibus, ne quis aut uxoris aut liberorum aut familiae aut etiam vicini laboret 257] infamia. Ac primum quidem crassior huius praecepti sensus, quemadmodum ipsa verba sonant (Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium), ad negotia forensia referendum est, ubi miser aliquis et innocens accusatur falsisque testibus opprimitur, ut luendo poenas aut corporis aut rei aut famae in periculum veniat.
258] Iam hoc perinde apparet, duas parum ad nos pertineat. Ceterum apud Iudaeos res fuit vehementer usitata et communis, siquidem populus optimis legibus gubernabatur. Et ibi etiam hodie est respublica ad hunc modum instituta, non potest non ei peccato locus esse. Cuius rei haec causa est: Ubi enim pro tribunali iudices, consules, principes aut alii magistratus cognoscendis causis dant operam, hic fieri non potest, quin pro huius mundi usitata consuetudine res agatur; nemo libenter potentiorem laedere sustinet, sed quisque assentatur et loquitur ad gratiam, victus aut nummis aut spe aut amicitia. Unde fit, ut miser aliquis victus et oppressus causa cadere ac poenas pendere cogatur. Estque communis quaedam in mundo clades atque calamitas, quod iudicio perraro praesunt viri boni et integri.
259] Neque enim quivis ei rei invenitur appositus, sed cum primis necesse est, ut is, qui iudicis functurus est officio, vir sit probus et pius, et non tantum probus, verum etiam prudens sit et perspicax, nec minori audacia et animi fortitudine praeditus. Non secus quoque operae pretium, ut, qui testem acturus est, vir sit fortis ac vitae inculpatae. Qui enim in omnibus causis semper iuste iudicare, neque vim aut iniuriam inferre iustitiae voluerit, ei saepicule amici, affines, cognati, vicini, potentes ac divites laedendi erunt et offendendi, qui multum illi aut obesse aut prodesse queant. Quocirca omnino caecus sit oportet, ut clausis et auribus et oculis nihil audiat aut videat, praeterquam quae illi exponuntur, ut secundum illa ferat sententiam.
260] Primum ergo eo tendit huius praecepti constitutio, ut quivis proximo in eius iure tuendo ferat suppetias neque obstet, neve alio malitiose torqueat aut torqueri sinat, verum omnibus modis promoveat illique interrite patrocinetur, sive iudicis sive testis personam obtinuerit, quaecunque tandem res 261] in contentionem venerit. Cum primis vero hoc loco iureperitis meta praefixa est, quo diligenter videant, ut causas forenses iuste tractent atque integre, ut, quod iustum est, iustum esse patiantur, et contra, ne suis imposturis et technis nigra in candida vertant et prava recta faciant, aut verum reticentes tacitum praetereant, nullo respectu pecuniarum, opum, dignitatis atque potentiae habito. Et haec est una pars huius praecepti et sensus aliquanto crassior de omnibus, quae aguntur in iudicio.
262] Deinde multo latius patet, si in spirituale iudicium aut regimen referatur, ubi ita agitur, ut quivis adversus proximum suum falsum loquatur testimonium. Ubicunque enim gentium probi agunt Christiani et praedicatores, eo iam damnati sunt coram mundo iudicio, ut pro haereticis et apostatis habeantur, imo potius ut seditiosi et perditissimi latrones dicantur et aestimentur. Adhaec Dei quoque Verbum turpissime et virulentissime insectationem patitur, blasphematur, mendacii arguitur, malitiose pervertitur et falso huc et illuc torquetur ac depravatur. Sed haec in praesentia quidem missa faciamus. Ea enim caeci mundi natura est, ut veritatem et filios Dei improbe condemnet et iniuriose insectetur, neque tamen hoc factum peccati loco aestimet.
263] Tertio, quod ad nos omnes pertinet, omne peccatum linguae, quo famam proximi denigrare aut laedere possumus, hoc praecepto interdictum est. Nam loqui falsum testimonium nihil aliud quam oris et linguae opus est. Iam quacunque ratione linguae operibus proximus offenditur, hoc Deus prohibet, sive illud fiat per falsos doctores, perversa doctrina et blasphemiis, sive per iniquos testes et iudices, falso iudicio, sive extra forum mendaciis et linguae virulentia. 264] Hucque imprimis pertinet detestabile illud vitium detractionis sive calumniae, quod diabolus penitus nobis insevit et inspiravit, de quo perquam multa verba facienda forent. Est enim haec quaedam perniciosa et communis calamitas, ut quivis mala de proximo quam bona audire malit. Et quamquam ipsi tam sumus mali, ut, si quis mali quid de nobis referat, ferre id non possimus, sed quivis optaret, ut nemo non optima et aurea quaeque de se praedicaret, audire tamen non possumus, ut et de aliis optima praedicentur.
Quare ad devitandum hoc vitium discamus 265] nemini videlicet concessum esse proximum suum propalam iudicare et obiurgare, tametsi eundem peccantem videat, nisi prius iudicandi et puniendi potestatem concreditam 266] acceperit. Multo enim haec duo seiuncta sunt discrimine: peccatum iudicare et peccati esse conscium. Nosse quidem potes peccatum, verum tuum non est idem quoque iudicare. Proximum meum peccantem audire et videre possum, verum ut eundem quoque traducam apud alios, sua peccata palam faciendo, in mandatis non habeo. Iudicans ergo alium et condemnans in maius et gravius delictum prolabor, quam ille erat obnoxius. Itaque si alicuius delicti conscius es, nihil aliud facies, quam ut obstructis ore et auribus sepultum relinquas in pectore, donec iudicis provincia tibi tradita fuerit et officium puniendi commissum.
267] Iam illi dicuntur obtrectatores seu quadruplatores, qui non contenti sunt se alienorum delictorum esse conscios, verum iudicandi quoque partes sibi suniunt, atque, ubi quidpiam de alio resciverint, in omnes id diffundunt angulos passim deferentes, semet voluptuose titillantes et perfricantes alterius sordes movendo, quemadmodum lutulenta sus in suo coeno se volutat et rostrum 268] foede immergit. Et hoc nihil aliud est, quam Deo in iudicium et officium eius procaciter irrumpere, ac iudicio omnium acerbissimo condemnare atque punire. Neque enim ullus iudex quempiam graviore potest punire supplicio, quam si dixerit: Hic fur est, hic homicida est, proditor est etc. Quare quacunque tantum sibi sumpserit audaciae, ut non vereatur de proximo quidvis petulanter emovere, ille tantum sibi sumit potestatis, quantum Caesar et omnes magistratus sibi vindicant. Nam quamquam gladii potestatem non usurpes, tua tamen maledica, mordaci et virulenta lingua uteris, qua baccans in proximum eius famae perpetuam maculas inuris.
269] Eam ob rem Deus prohibet, ne quis alterum maledico dente carpat, aut alteri probrose detrahat, etiamsi reus sit ille, et hic rem probe compertam habeat; multo minus vero, quando rei ipsius ignarus ex aliorum tantum relatu quid accepit. Dices autem: 270] Cur vero reticerem, cum verum esse certus sim? Respondeo: Cur non defers eum ad legitimum iudicem? Sed, inquis, hoc ipsum certo testimonio non possum evincere, unde periculum est, ne falso intentatae calumniae poenas incurram. Hinc illae lacrimae, hoc illud est, quod pertimescis. Quodsi non tantum tibi fidis, ut coram ordinatis personis rem transigas atque respondeas, vide, ut os tuum etiam privatim compescas digito. Sin autem conscius es, tibi scias, non alteri. Ubi enim latius sparseris, etsi verum fuerit, non nisi impudenter mendax eris, cum verum id esse evincere nequeas: adhaec sceleratum nebulonem et sycophantam agis. Nemo enim per calumniam suo nomine aut fama fraudandus est, nisi ante propalam damnatus iudicis sententia ea dispoliatus est.
271] Proinde falsum loqui testimonium omne illud loqui dicitur, quod aliquem fecisse aperte, et quemadmodum decet, non 272] possumus evincere. Quocirca quidquid sufficienti testimonio nondum satis manifestum est, hoc nemini revelandum est aut pro vero referendum. Et in summa, quidquid occultum et arcanum est, hoc in occulto sinendum est, aut occulte, quemadmodum audiemus, redarguendum. 273] Quare ubicunque in detractorem incideris, alterius dicta ac facta contumeliose deferentem ac petulantem in quempiam debacchantem, audacter huic in os obsiste, ut pudore suffundatur. Ita futurum est, ut crebro quis os suum obstruat, qui alioqui miserum aliquem in ora hominum pestifera detractione diffunderet, eas notas ac maculas inusturus, quas aegre aut nunquam possis eluere. Praeclari enim nominis ac integrae famae testimonium cito alicui eripitur, sed semel ereptum non perinde facile recuperatur.
274] Ita vides, in universum interdictum esse mali quidpiam loqui de proximo, exceptis tamen magistratibus, concionatoribus et parentibus, ut hoc praeceptum ita intelligatur, ne vitia impunita maneant. Iam quemadmodum quinto praecepto neminem iubemur laedere, excepto tamen carnifice, qui ex officio nemini commodat, sed irrogatis suppliciis officit omnibus, neque tamen praeceptum Dei transgreditur, propterea quod Deus huius officii procurationem sua gratia constituerit; nam poenarum irrogationem, suae voluntati reservavit, ut in praecepto primo minatur: ita quoque, quamquam nemo, quantum ad propriam personam attinet, alium iudicare neque damnare debeat, tamen ubi hoc non faciunt ii, quibus hoc demandatum est, equidem ii non minus peccant ob negligentiam quam illi, qui extra officium hoc iniussi faciunt. Hic enim exigit necessitas, ut de vitiis sermo habeatur, ut accusantur, deferantur in iudicio, perquirantur et testimonio comprobentur. 275] Neque secus agitur, quam cum medico, qui nonnunquam aegroti, quem curandum suscepit, loca arcana contueri et contrectare necessitate cogitur. Ita quoque magistratus, parentes, fratres atque sorores, tum qui amici sunt inter se, hoc mutuo obstringuntur officio, ut, ubi utile fuerit ac necessarium, alter alterius vicissim reprehendat vitia.
276] Ceterum haec recta esset ratio obiurgandi vitia, si ordinem praescriptum in evangelio observaremus, ubi Christus inquit Matth. 18, 15: Si peccaverit in te frater tuus, vade et corrige eum inter te et ipsum solum. Vides hic praeclaram doctrinam tibi propositam, qua linguam gubernabis, quae etiam diligenter animadvertenda est contra perniciosum detrahendi abusum et vitium. Ad huius itaque doctrinae amussim tuam vitam institue, ne tam cito proximi tui famam in vulgus efferas, eumque foede ac turpiter traducas, sed occulte corripias ac moneas, ut mutata vita resipiscat. Similiter alium quoque aliquid tibi susurrantem aut deferentem, quid hic aut alter flagitiose designaverit, doce facere, ut eat illumque ipsum corripiat, si viderit; sin minus, ut os a detractione clausum teneat.
277] Hoc etiam discere potes ex quotidiana rei familiaris procuratione. Ita enim agere solet paterfamilias, videns servum suum cessare aut suo non fungentem graviter officio, ipse per se eundem obiurgat et admonet officii. Verum si tam vecors esset et amens animi, ut, relicto domi compressis (quod aiunt) manibus desidente servo, in forum progressus servilem socordiam vicinis conquereretur, haud dubie ab iisdem audire cogeretur: Quid vero hoc nostra interest, o caput modis ridiculum? 278] Cur illi ipsi ista non exprobras? Ecce, ad hunc quidem modum fraterne ageres, ut emendarent [emendarentur] vitia, et proximi tui fama maneret salva atque integra. Sicut etiam Christus ipse eodem loco testatur, inquiens: Si te audierit, animam fratris tui lucratus es. Ita quidem magni ac memorabilia operis auctor exstitisses. Aut tu forte rem leviculam esse existimas fratrem lucrifacere? Sine vero omnes monachos ac sacros ordines ad unum in unam massam conflatos prodire, num tantam sibi laudem vindicare possint, se suis operibus vel unum lucratos esse fraterculum.
279] Eodem loco Christus docet ulterius: Si autem te non audierit, adiunge tibi adhuc unum vel duos, ut in ore duorum vel trium testium stet omne verbum, ita ut semper res ipsa cum eo transigatur, cuius maxime interest, ne quid prorsus absenti maledice detrahatur. 280] Porro, si haec omnia ad emendandum fratrem parum erunt valida aut efficacia, defer haec omnia propalam iudicanda ecclesiae sive spiritualibus sive saecularibus magistratibus. Neque enim hic solus causam agis, sed habes duos illos testes tibi coniunctos, accusationem tuam comprobantes, cui innixus iudex intrepide iudicare et poenam irrogare potest. Ac tum quidem legitimo iure ac ordine eo perveniri potest, ut malorum improbitas aut coerceatur aut in melius emendetur. 281] Alioqui quando alius passim detractionibus infamatus passim per omnes urbis angulos traducitur, tantumque sordes commoventur, nemo emendatur, ac deinceps, ubi res comprobanda erit testimonio, quisque 282] a se dictum esse pernegat. Quapropter rectissime cum hisce detractoribus ageretur, ut gravissimas intemperantis linguae poenas luentes omnem maledicendi et obtrectandi voluntatem amitterent, ut alii inde exemplum sumentes linguae virulentiam dediscerent. 283] Si haec fierent a te in rem proximi, aut veritatis amore faceres, clandestinis ac furtivis calumniis rem non ageres, neque diem et solem lucifugae instar vitares.
284] Haec omnia hactenus de occultis peccatis dicta sunt. Ceterum ubi peccatum plane manifestum est, ut neque iudici neque cuiquam obscurum sit, tune sine omni peccato illius commercium vitare eumque missum facere potes, ut cum, qui se ultro exposuerit dedecori. Ubi enim res manifeste liquet omnibus, ibi neque obtrectationi neque falso iudicio neque improbis testibus locus relinquitur; veluti quum hodie Romanum pontificem tamquam antichristum falsae doctrinae coarguimus, quam editis in lucem libris passim divulgavit et per totum orbem infinitarum animarum exitio proclamatam disseminavit. Ubi enim peccatum manifestum est, ibi non iniuria et poena manifesta illud consequitur, ut quivis exemplis monitus illud cavere possit.
285] Ita iam huius praecepti summam et communem intellectum paucis explicatum habemus, ne quis suo proximo, aeque amico atque inimico, linguae maledica petulantia noceat, neve male de eo loquatur, sive verum illud sive confictum, cum neque ex mandato id faciat, neque in usum aut aedificationem proximi; sed ita sum lingua utatur, ut eius patrocinium prosit ac serviat aeque omnibus, de universes ac item singulis honorificam mentionem faciendo, ut illorum peccata atque defectus officiose contegat, amice excuset suoque 286] ipsius honore amanter exornet. Ad quod hac potissimum causa provocandi essemus, quam Christus ipse indicat in evangelio, quaque quodam quasi compendio omnia praecepta erga proximum observande comprehensa voluit, inquiens [Matth. 7, 12]: Quidquid volueritis, ut faciant vobis homines, hoc etiam facite illis.
287] Quin etiam natura ipsa in proprio quemque corpore hoc docet, quemadmodum Paulus 1 Cor. 12, 22 sq. inquit: Membra corporis, quae videntur infirmiora esse, necessariora sunt, et quae putamus ignobiliora esse membra corporis, his honorem abundantiorem circumdamus, et quae inhonesta sunt nostra, abundantiorem honestatem habent. Faciem, oculos, nares, os nemo contegit, neque enim egent, ut velentur, ut quae per se membra sunt honestissima omnium, quae habemus. Ceterum infirmissima quaeque, quorum nos pudet, si conspicerentur, illa omni studio conteguntur, atque hic quidem manus, oculi una cum universo corpore in hisce tegendis et 288] velandis occupati sunt. Non secus nobis quoque inter nos faciendum est, ut, quidquid in proximo nostro parum fuerit honorificum et infirmum, hoc accurate exornemus ac omnibus viribus eius honori tuendo serviamus, opitulemur, eius famam ampliorem faciamus et contra, quidquid illi possit aut ignominiae aut dedecori esse, studiose propulsemus. 289] Estque praecipue haec praeclara virtus et illustris, qui omnia, quaecunque de proximo dicta audierit (si non manifesta fuerint flagitia), in optimam partem interpretari noverit, aut aequi bonique consulere, contra linguas venenatas atque pestiferas, quibus unice studio est, ut, si quid expiscentur et arripiant, quod in proximo reprehendere queant, illud pessime interpretentur aut malitiose pervertant, quemadmodum iam omnium maxime Dei Verbo eiusque doctoribus solet contingere.
290] Sunt itaque in hoc praecepto valde multa bona opera, quae et Deo summe placent et abunde multum benedictionis et bonorum secum apportant, si modo ea perdita huius mundi caecitas et falsi illi sanctum agnoscere 291] vellent. Neque enim quidquam est in toto homine, quod longe lateque perinde plus bonorum, ac itidem plus malorum, aeque cum in spiritualibus tum in mundanis negotiis operari potest, atque lingua, quamquam omnium membrorum et minimum sit et invalidissimum.

Praeceptum IX. et X.
292] Non concupisces domum proximi tui. Nec desiderabis uxorem eius, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum nec omnia, quae illius sunt.
293] Haec duo posteriore praecepta Iudaei peculiariter data sunt, quamquam ad nos quoque nonnulla ex parte pertineant. Neque enim de prava carnis libidine aut furto illa interpretantur aut intelligunt, quae supra abunde interdicta sunt. Putabant quoque alia omnia sancte se servasse, si externe fecissent aut non fecissent opera. Eam ob rem Deus haec duo aliis praeceptis adiecit, ut haec quoque pro peccatis aestimentur: uxorem aut rem proximi concupiscere aut aliquo pacto 294] pro ea potiunda conari. Et hoc eam ob causam potissimum, cum in Iudaismo servi et ancillae non, ut nunc, erant liberi, ut huic aut illi mercede conducti pro suo arbitratu, quamdiu libuisset, serviissent; sed domino erant proprie mancipati, una cum corpore et rebus omnibus, quemadmodum pecora et reliqua substantia. 295] Adhaec ea quoque potestas in uxorem suam cuique erat libera, ut illam dato libello repudii a se posset dimittere ac aliam ducere. Iam in hoc vicissim inter se periclitabantur, ne quis alterius uxoris cupidus, sumpta alicubi occasione, et suae repudium renuntiaret et alteri suam ereptam ipse aliquo modo et praetextu ficto consequeretur. Tam hoc apud Iudaeos non habebatur dedecorosum, multo minus, quam quod apud nos iam cum mancipiis agitur, quando paterfamilias servum aut ancillam e servitio repudiat aut alius alium alio quovis modo suis ministris privat.
296] Proinde haec praecepta ita, inquam, interpretati sunt, et recte quidem (tametsi et latius aliquanto pateant), ne quis cogitaret vel in animum induceret rem alterius, nempe uxorem, familiam, domum, agros, prata, pecora, sibi vindicare, etiamsi ea res cum aliquo honestatis praetextu fieri possit, neque tamen citra damnum proximi. Supra enim praecepto septimo illud interdictum est vitium, quo aliena bona alteri eripiuntur et per vim possidentur, id quod nullo iure fieri potest. Hic vero ea quoque animi pravitas et versutia interdicta est, ne quid proximo persuasione aliqua e manibus auferamus, etiamsi coram mundo illud honeste fieri possit, ne quis exprobrare tibi queat, te per vim et iniuriam id esse consecutum.
297] Ita enim natura comparatum est, ut nemo tantum faveat alteri quantum sibi, et quisque, quantum potest, tantum ad se per fas atque nefas rapiat, non valde sollicitus, quid 298] relinquatur alteri. Adhaec probi etiam haberi volumus, eamque animi versutiam atque improbitatem pulcherrime ornare atque tegere novimus, diu noctuque tam ingeniosas technas atque imposturas inquirimus atque fingimus (quemadmodum quotidie iam acutissime excogitantur et inveniuntur), quasi e iure ac legibus petitas. Neque veremur, iis freti decipulis e iure falso citatis, ferociter et superbe omnibus obsistere, neque improbitatem aut nequitiam hanc, sed industriam ac 299] providentiam nominari volumus. His omnibus suffragantur et opitulantur quoque iuris periti atque legum doctores, qui, si qua spes improbi nummi affulserit, ius per vim torquent ac trahunt, prout causae servire posse videtur, verbula in commodum suum excerpentes, posthabita et aequitate et proximi necessitate. Atque ut in summa dicam, qui hac in re omnium fuerit ingeniosissimus et exercitatissimus, huic iura omnium fortissime suffragantur, ut et inquiunt ipsi: Vigilantibus iura subveniunt.
300] Quare postremum hoc praeceptum non improbis in mundo nebulonibus conditum est, sed iis, qui volunt esse vita inculpatissima, qui laudari cupiunt et videri longe omnium optimi et integerrimi, ut qui adversus priora praecepta nihil prorsus deliquerint. Quales praecipue Iudaei esse contendebant, et nunc multi adhuc magni proceres, nobiles et principes. Etenim alia illa communis turba et fex popularis ad locum multo inferiorum, nempe praeceptum septimum, releganda est, ut cui non nimium curae est, qua laude aut integritate sua bona sibi paraverit.
301] Iam haec potissimum in his negotiis usu venire solent, quae in contentionem forensem perducta sunt, quibus decretum est proximo a nonnulla parte bonorum excusso aliquid eripere. Veluti exempli gratia, eum de pingui atque opulenta aliqua hereditate contentio est, aut si quando aliae res magnae in medium vocantur. Hic quisque ad tuendam suae causae aequitatem adducit, quidquid uspiam vel speciem iusti obtinet, quod tanto verborum apparatu exornat, ut illi ius suffragari cogatur, eoque titulo erepta bona retinet, ut nemo posthac iis de rebus cum eo pedem 302] (quod aiunt) conferre audeat. Praeterea si quis aut arci aut civitati aut comitatui aut alioqui rei magnae adiecit oculum, ac tantum largitionibus vel per amicos vel quavis ratione alia efficere potest, ut alio inde pulso sibi adiudicetur possessio, eademque adhaec litteris et sigillis confirmatur, ut titulo principali et honeste acquisita esse dicatur.
303] Similiter quoque in vulgaribus illis et publicis commerciis et contractibus, ubi alter alteri e manibus aliquid prompta quadam astutia eripit, ut alteri illi tamquam lupo hianti discedendum sit, aut alioqui alterum iniqua contractione urget et obruit, nonnulla spe lucri aut emolumenti ad se redituri conspecta, quam alter ille aut pressus necessitate aut aeris alieni magnitudine victus sine dispendio obtinere aut assequi non potest, ut dimidium aut etiam amplius dimidio invenerit et lucrifecerit. Neque tamen hoc inique partum aut vi erepturi, verum iustus contractus dicendus est. Hoc non est aliud, quam quod dicitur: Potior est, qui prior ad dandum est. Et quisque sui emolumenti rationem habeat, foroque utatur, non admodum sollicitus, quid proximus habeat. 304] Et quis velit esse tam solers ac perspicax, ut omnes defraudandi ac imponendi rationes ac vias excogitaret, quibus honesta quadam specie aliquid insidiose eripientes alteri nobis vindicamus? Quod tamen mundi iudicio ut inique actum aut inhonestum non existimatur, neque legibus vindicatur; sed neque videt quisquam ita proximum opprimi eidemque eripi, quo citra singulare dispendium carere non potest; cum tamen pro certo constet esse neminem, qui haec sibi ab alio fieri velit aut aequo animo sustineat, ut facile appareat eiusmodi praetextus et effugia mala esse et improba.
305] Ad hunc quoque modum apud antiquos agebatur in re uxoria, ubi tales technas comminiscebantur, adlubescente et arridente alicuius oculis alterius coniuge, ut per se aut alios (velut multiplices erant harum fraudum struendarum viae) tantum efficeret, ut maritus cum uxore simultatem susciperet, aut illa marito adversaretur neque in omnibus eius voluntati esset morigera, ita ut repudiatam cogeretur a sese dimittere ac alteri concedere. Hic abducendarum uxorum mos haud dubie apud Iudaeos frequens fuit et usitatus; quemadmodum in evangelio quoque de Herode legitur, qui uxorem fratris sui adhuc vivi sibi ducebat, qui tamen alioqui vir iustus et integer vitae haberi contendebat, sicut Marcus (6, 20) illi quoque fert testimonium. Ceterum 306] eiusmodi exempla spero apud nos locum non habitura, cum in novo testamento legibus intercepta sit et antiquata repudiandi licentia, nisi fortasse quispiam alteri sponsam egregie dotatam quadam versipelli vafritie e faucibus praeriperet. Porro autem, ut alter alteri servos aut ancillas abalienet aut alioqui blandis verbis persuasus [persuasos] abducat, equidem apud nostrates non est rarum aut insolens.
307] Iam quocunque modo hic dolus malus fieri potest, sciendum est Deum nolle pati, ut tu aliquid detrahas proximo, quod suum est, ut ille egeat tuque tuae servias avaritiae, etsi illud non contradicente mundo honorifice retinere posses. Est enim occulta quaedam et insidiose sycophantia, qua (quemadmodum dicitur) fucum fecisti proximo, ne animadverti ac deprehendi possit. Nam tametsi perinde te geras, quasi nemini feceris iniuriam, plus iusto tamen onerosus exstitisti proximo. Etsi neque furti neque fraudis insimulandus es, certum tamen est te rem proximi concupiisse, hoc est, pro ea consequenda laborasse, praeter voluntatem eius abalienasse, eidemque, quod divina liberalitate consecutus 308] est, invidiose non favisse. Et quamquam neque iudex neque quisquam alius tibi id audeat eripere vicissirn, neque tamen Deus ibidem eo te pacate frui permittet. Ipse enim fraudulentum pectus et mundi huius vafritiem acute perspicit, quae, ubi vel lati digiti libertatem atque licentiam consecuta fuerit, mox omnem modum excedit ac denique in apertam vim atque iniuriam prorumpit.
309] Huius ergo praecepti communis intellectus est: primum, ut hoc cautum sit, ne damnum proximi desideremus, neque ad id adiutores simus, vel re vel consilio causam nocendi proximo suppeditantes, verum ei, quidquid habuerit, candide faveamus sinamusque. Adhaec, ut omnibus officiis promoventes ab iniuria quoque res suas defendamus, quemadmodum cupimus idem ab alio nobis 310] fieri et contingere. Ita ut praecipue hoc praeceptum ad invidiam et foedam insatiabilemque habendi cupidinem respiciat, quo Deus causam atque adeo ipsam radicem funditus evulsam auferat e medio, unde omnes proximo nocendi viae ac rationes pullulant. Unde illud quoque hisce verbis expresse et significanter extulit: Non desiderabis etc. Cordis enim puritatem cum primis quaeritat, tametsi eandem plene, quoad in humanis agemus, nunquam consequemur. Ita ut hoc praeceptum cum ceteris omnibus facile praeceptum maneat, quod citra intermissionem nos accuset iudicetque, quam probi coram Deo simus.

Conclusio Decalogi.
311] Iam ergo explanata utcunque habemus decem praecepta, potiorem divinae doctrinae summam indicantia, quid nobis faciendum sit, ut tota vita nostra Deo probetur et placeat. Praeterea fontem ipsum ac scaturiginem, ex qua ebullient et in quam redeant vicissim omnia, quaecunque bonorum operum nomine censenda sunt, ita ut extra decem praecepta nullum bonum opus, quod quidem Deo placere possit, esse existimandum sit, quamlibet tandem coram mundo aut bonum aut magnum 312] aut speciosum esse videatur. Sine iam vicissim videamus, quid nostri magni illi heroes sanctitate spectabiles iactare possint de spiritualibus suis et difficillimis operibus, quae ipsi ultro excogitarunt sibique facienda proposuerunt, et haec a Deo praecepta missa faciunt, quasi leviora et viliora aut iamdudum praestita essent.
313] Ego equidem in ea sum sententia, cuivis abunde hic praescriptum esse, quod efficiat, ὅσσον τις δύναται χερσίν τε ποσίν τε nempe ut haec diligenter servaremus mansuetudinem, patientiam et amicum erga inimicos animum, castitatem, commodandi promptitudinem atque id genus alia, quae his virtutibus annexa sunt. Verum eiusmodi opera nihil splendoris et auctoritatis coram mundo habent. Neque enim rara et nova sunt et fastu turgida, certis temporibus, locis, personis, ritibus, habitibus destinatas sed communia, protrita et domestica, quae vicinus erga vicinum exercere potest; eam ob rem nullius sunt auctoritatis et pretii.
314] Porro autem illa alia hominum et ora et oculos in se convertunt, quae ipsi quoque sumptuosissimis ceremoniis, magnis, impensis regiis aedificiis provehunt atque ita exornant, ut omnia summe niteant ac splendeant. Ibi thura incenduntur ac thymiamata, ibi pulsatur et cantillatur planeque omnia concentu perstrepunt. Alibi incenduntur cerei, ut prae his alia neque videri neque audiri queant. Nam quod sacrificus quispiam picturata auro casula amictus conspicitur, aut laicus quispiam per totum diem flexis innititur genibus in ecclesia, secum, nescio quid, murmurans, hoc vero opus speciosum et praeclarum dicitur, quod a nemine sufficienter laudari potest. Ceterum, quod misera aliqua puellula infanti in cunis posito sedulo servit ac fideliter, quod illi demandatum est, facit, illud vero nullius pretii habendum est. Quid enim aliud ventrosi monachi et lascivae ac prurientes libidine moniales in monasteriis suis quaeritarent?
315] Vide vero, an non haec detestabilis quaedam sit istorum desperatorum hominum praesumptio, qua sibi tantum sumunt, ut audeant sublimiorem vitam et ordines invenire, quam decem praecepta docent, affirmantes, ut dictum est, vitam esse simplicem ac leviculam, tantumque vulgo observandam et sectandam, suam vero sanctis et perfectis convenientem 316] et propositam. Neque vident calamitosi illi et talpis longe caeciores homines nullum hominem eo rem deducere posse, ut vel uni praeceptorum perfecte satisfaciat, ut satisfaciendum est, sed subvenire nobis necesse sit, sicut audiemus, et fidem et orationem, qua praeceptorum servandorum vim atque virtutem quaeramus ac precemur indesinenterque accipiamus. Quapropter eorum iactantia non est alia, quam si iactarem et dicerem: Equidem neque grossum habeo, quem debitoribus meis numerem, decem tamen aureos perfacile exsolvam.
317] Haec propterea hoc diligentius dico et inculco identidem, ut tandem a miserando illo abusu, qui usque adeo invaluit actis profundissime radicibus et adhuc adhaeret omnibus, liberemur et assuescamus ex omnibus totius orbis ordinibus huc tantum intentos habere oculos, deque his esse solliciti. Nullo enim unquam tempore ullam doctrinam aut vitae ordines inveniemus, quae decem praeceptis aut pares sint aut conferendi, cum ita sint sublimia, ut ea nullus homo unquam suis viribus assequi queat. Et qui eadem assecutus fuerit, coelestis et angelicum homo perhibendus est, longe lateque omnem mundi sanctitatem excedens. 318] Tantum vide, ut ea tibi proponas, tuique in iis ipsis periculum non segniter facias, omnes virium tuarum nervos intendens et exercens, ac illico senties tantum tibi superesse negotii, ut supervacaneum existimaveris alia sanctitatis aut praestantioris vitae opera ambitiose curare atque quaerere.
319] Et haec de prima parte cum ad monendum tum docendum dicta sufficiant. Ut tamen aptius ei rei finis imponatur, illa nobis verba hic repetenda sunt, quae supra quoque in primo praecepto explanavimus, ut discamus, quantum operis Deus impendi velit decem praeceptis probe perdiscendis, inculcandis et exercendis.
320] Ego sum Dominus Deus tuus fortis zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios in tertiam et quartam generationem, qui me oderunt, et faciens misericordiam in millia his, qui diligunt me et custodiunt praecepta mea.
321] Haec appendix quamquam, ut supra audivimus, sub initium primo praecepto annexa est, omnium tamen praeceptorum gratia positam esse negare non possumus, ut quae coniunctam omnia huc referenda et dirigenda sint. Quare dixi haec quoque iuventuti proponenda et identidem occinenda esse, ut discat et tenaciter retineat, quo certum nobis fiat, quare ad huiusmodi praeceptorum observationem et adigendi et impellendi essemus. Neque aliter haec verba intuenda sunt, quam si ad unum quodque singillatim adiecta, sint, ita ut in his et per haec proficiscantur omnia.
322] Iam (ut praedictum est) haec verba uno quasi fasce et terribiles minas et amicam promissionem in se complectuntur, ut nos partim et terreant et admoneant, partim amanter provocent et pelliciant, ut eius verba perinde ut divinam quandam severitatem arripiamus ac magni faciamus: quandoquidem ipse hoc tacitum non praetexit, quanti sua verba faciat aut a nobis fieri velit, tum quam severe eadem tueri decreverit, nempe quod acerbissimis suppliciis terribiliter excruciaturus sit omnes eos, qui sua praecepta contempserint se violaverint, 323] et vicissim, quam largiter remunerari, benefacere et omnia bona largiri velit iis, qui magni ea faciunt et libenter iuxta praescriptum eorum vivunt et agunt. Quare hoc a nobis exigit, ut omnia e tali proficiscantur pectore, quod Deum tantummodo metuat, eum unice in oculis habeat, quodque hoc metu inductum omnia illa accurate caveat, quae eius voluntati repugnare videntur, ne Deum ad iracundiam provocet, et contra, quod illi unice fidat quodque in eius gratiam faciat omnia, quaecunque animo eius grata esse intelligit, quandoquidem tam amicum et paternum erga nos animum prae se fert nobisque omnibus ultro offert omnes totius inexhaustae gratiae ac bonitatis suae divitias.
324] Et haec quoque primi ac praecipua praecepti, ex quo cetera omnia manant et ebulliunt, sententia est et vera ac genuina interpretatio, ita ut hoc verbum (Non habebis Deos alienos) nihil aliud simplicissime expositum in se complectatur quam hoc ipsum, quod hic exigitur, nempe: Tu me velut unicum et verum Deum tuum metuas, me ames, tuam fiduciam in me solum reiicias, volo. Ubi enim eiusmodi erga Deum cor erectum est, hoc et praesens et reliqua praecepta omnia ad unum complevit. Contra quacunque aliud in coelis aut in terra pertimescit et amat, neque hoc 325] neque alia ulla servabit. Ita tota Scriptura passim hoc unum praeceptum docuit et subinde inculcavit, neque non omnia ad haec duo, nempe timorem Dei et fiduciam, retulit. Cum primis vero propheta David nihil aliud paene per omnes psalmos docet, velut cum inquit Ps. 147, 11: Beneplacitum est Domino super timentes eum et in eis, qui sperant super misericordia eius. Quasi totum praeceptum unico versiculo explicatum esset, eiusque haec summa foret: Illi Deo summe placent, quibus non sunt dii alieni.
326] Ad eum modum primum praeceptum lucere debet deque se splendorem emittere, ut aliis omnibus lucem praebeat. Quamobrem haec verba per omnia praecepta penetrare debent, veluti ligneus in sertis circulus, ut finem cum principio copulent et omnia uno quasi fasce complectantur, ut subinde repetantur animo, ne memoriae excidant, nempe in secundo praecepto, ut Deum metuamus, eius nomine non foede ac impie abutamur ad exsecrandum, maledicendum, mentiendum, fallendum aliasque improbitates et vitia exercenda, verum bene et recte so utamur, invocando, precando, laudando et gratias agendo, amore ac fiducia Dei incitati, iuxta primi praecepti constitutionem. Similiter eo ipso metu, amore atque fiducia incitandi sumus, ut eius verbum non contemptim respuamus aut delicati fastidiamus, sed avide discamus, libenter audiamus, sacrosanctum, pretiosum et honorificum habeamus.
327] Ita quoque deinceps per reliqua praecepta, virtute primi erga proximum observandas gradus faciendi sunt, ut parentes, dominos ac omnes magistratus honorantes habeamus in pretio, libenter eisdem obedientes obsequamur, non quidem ob illorum, sed divinae voluntatis auctoritatem. Neque enim tibi parentes respiciendi sunt, neque quidquam illis gratificandum aut omittendum, sed eo fac respicias, quidnam rei Deus a te exigat, quod fidenter a te postulaturus est. Qua in re, si negligens fueris, iratum ac saevum iudicem, sin feceris, clementem Patrem experiere.
328] Praeterea ne quam proximo tuo iniuriam aut damnum inferas, vel vim facias, neve ulla in re illi incommodes, sive corpus eius sive coniugem sive opes, honorem aut ius spectes, veluti omnia haec ordine sunt mandata, etsi ad haec commode perpetranda neque locus tibi deesset neque occasio, adhaec nullius hominis reprehensionem eo nomine incurreres; sed de omnibus bene merearis, omnes officiose iuves ac promoveas, quacunque ratione et ubicunque potes, tantum in hoc, ut Deo obedias, hac fiducia, eum ipsum omnia 329] haec largiter tibi compensaturum. Ita vides, quomodo primum praeceptum caput ac fons sit, unde reliqua omnia suam trahunt originem, quodque rursus omnia alia retro pertrahat ex se pendentia, ut et finis et principium uno indissolubili nodo colligata et copulata sint.
330] Talia, inquam, operae pretium est, ut iuventuti nunquam non proponantur, monendo inculcentur et in memoriam assidue repetendo revocentur, ut non tantum fuste ac plagis, quemadmodum pecora rationis expertia, sed etiam in timore ac cultu Dei pia quadam ratione educentur. Quicunque enim haec considerant et animi seria quadam cogitatione perpendunt, esse videlicet haec non humanae rationis commenta, sed summae maiestatis mandata, quae tanta severitate contemptores eorum punire, contra vero factores eorum inaestimabilibus bonitatis suae divitiis remunerari velit: illi sua sponte ad faciendam Dei voluntatem satis erunt propensi. 331] Quare in veteri testamento non temere mandatum erat, ut decem praecepta omnibus inscriberentur parietibus, angulis et vestibus, non in hoc, ut tantum inscripta specianda circumferrentur, quemadmodum factitare Iudaei consueverant, sed ut citra intermissionem obversarentur oculis et memoriae occurrerent in omnibus nostris negotiis et actionibus. Sint 332] ergo cuique haec quotidiana exercitia et studia, in omnibus casibus, negotiis et officiis, ac si omnibus insculpta locis legenda occurrerent, quocunque oculorum aciem flexerit, imo potius ubicunque incesserit, aut presso vestitio steterit. Ita fiet, ut aeque et domi et foris erga vicinos semper sufficientem causam inveniamus decem praecepta exercendi, ut nemini ea incumbat necessitas illa procul petendi.
333] Ex his omnibus iam facile existimare licet aut videre, quousque haec praecepta extollenda, aut quanti tandem facienda sint prae omnibus et operibus et ordinibus, qui doceri consueverunt. Hic enim confidenter dicere possumus, ut ad unum prodeant omnes sapientes et, quotquot sanctimoniae titulo superbiunt, num unum queant opus quamlibet pusillum producere, quod vel extremo horum praeceptorum opusculo aequiparandum sit, quod tanta severitate Deus a suis exigit et faciendum praecipit, tantam tamque intolerabilem transgressoribus interminatus iracundiam et contra factoribus adeo splendidas promissiones pollicitus, se nimirum inexhaustis benedictionis suae divitiis tantum non obruturum eos. Quocirca non iniuria haec praecepta omnibus aliis doctrinis anteferenda sunt, inque magno habenda pretio, tamquam thesaurus, quem a Deo accepimus, omnium pretiosissimus.
——————————

Secunda Pars Catechismi.
————
SYMBOLUM FIDEI.
1] Hactenus Catechismi, hoc est, Christianae doctrinae, primam partem audivimus, in qua, quid facere, quid omittere nos Deus velit, vidimus. Hanc deinceps iusto ordine fides subsequitur, qua nobis summatim, quid a Deo nobis exspectandum et accipiendum sit, proponitur, atque ut paucis dicam, eundem nos 2] per omnia docet cognoscere. Quae eo nobis servire ac prodesse debet, ut id, quod praecepta exigunt, facere queamus, dum ea exigentibus praeceptis facere cogimur. Nam (ut supra dictum) adeo sublimis et alta eorum est constitutio, ut omnium hominum vires longe leviores sint et invalidiores, quam ut eandem possint assequi aut contingere et ei satisfacere. Eam ob rem nihilominus necessarium est hanc partem perdiscere quam priorem, ut sciamus, quomodo praeceptis satisfacere queamus, et unde tanta vis ac virtus 3] petenda aut impetranda sit. Etenim si propriis viribus divinis praeceptis satisfacere possemus, quemadmodum illis satisfaciendum 4] est, ed fide et precatione haud difficulter careremus. Prius vero quam eiusmodi et utilitas et necessitas fidei explanetur, initio sufficit pro rudibus plane, ut fidem per se comprehendant et intelligere discant.
5] Principio theologi nostri fidem hactenus in duodecim articulos diviserunt; quamquam, si omnes particulae, quas tradit Scriptura et ad fidem referendae sunt, singulatim comprehenderentur, multo plures sunt articuli, sed neque tam paucis verbis satis significanter possunt exprimi. 6] Verumtamen ut quam facillime et simplicissime comprehendantur, veluti pueris tradendi sunt, totum fidei Symbolum tribus tantum principalibus articulis complectemur, iuxta tres divinitatis personas, ad quas omnia, quae credimus, referuntur et ordinantur, ita ut primus articulus, de Deo Patre, creationem explicet, secundus, de Filio, redemptionem, tertius, de Spiritu Sancto, sanctificationem. 7] Quasi fides quam brevissime tot verbis comprehensa esset: Credo in Deum Patrem, qui me creavit; credo in Deum Filium, qui me liberavit; credo in Spiritum Sanctum, qui me sanctificat. Unus Deus et una fides, verum tres personae, quare tres 8] etiam articuli et confessiones. Iam ergo ipsa fidei verba breviter percurremus.

Articulus I.
9] Credo in Deum Patrem omnipotentem, Creatorem coeli et terrae.
10] Quaenam sit Dei Patris essentia, voluntas et opus, hisce verbis compendiosissime e adumbratum et propositum est. Cum enim decem praecepta docuerint non esse nisi unum Deum habendum et colendum, in quaestionem venire posset, quid Deus esset, quid operis faceret, quibus denique rebus laudandus sit aut depingendus, ut cognoscatur. Hoc iam sequens docet articulus, fidem nihil aliud esse quam responsionem quandam et confessionem Christianorum ad primum praeceptum ordinatam. 11] Velut puer interrogatus a quopiam:quemnam Deum habes, aut quid de illo compertum tenes? respondere possit: Primum quidem hoc Deus meus est, videlicet Pater, qui coelum ac terram condidit; extra hunc unum nullum alium Deum esse credo, praeter hunc enim nemo est, qui sua virtute atque potentia coelum ac terram possit condere.
12] Ceterum pro doctis, et qui aliquam Scripturae cognitionem sibi paraverunt, ii tres articuli aliquanto fusius et locupletius declarari possunt inque tot partes dividi, quot verbis fidei Symbolum contextum est. Verum in praesentia pro novitiis scholasticis maxime cognitu necessaria indicasse sufficiat, nempe hunc articulum, ut diximus, ad rerum creationem pertinere, ut huic verbo innitamur: Creator coeli et terrae. 13] Quid ergo haec sibi verba volunt, aut his tu significari putas: Credo in Deum Patrem omnipotentem, Creatorem etc.? Responsio: Hoc significari puto et credo, me Dei esse creaturam, hoc est, quod ille mihi dederit quotidieque alat sustentetque corpus, animam, vitam, membra corporis, cum parva tum magna, omnes sensus, rationem, rationis usum virtutemque intelligentiae, ac deinceps cibum et potum, amictum, commeatum, uxorem, liberos, familiam, aedes, praedia etc. 14] Adhaec qui omnes creaturas ad vitae meae utilitatem et necessitatem servire mihi sinit, solem, lunam et sidera coelestis, diem et noctem, aerem, ignem, aquam, terram et omnes fructus terrae, quos sua fecunditate producit, volueres, pisces et omnia frumentorum et fructuum genera. 15] Insuper si quae sunt alia rerum corporalium et temporalium bona, ut est aequabilis reipublicae status et administratio, pax, tranquilla securitas. 16] Ita ut ex hoc articulo discamus, nostrum neminem vitam omniaque alia iam enumerata, et quae adhuc enumerari possent, a se habere neque retinere posse, quamlibet pusillum aut leve fuerit. Haec enim omnia nomine Creatoris comprehensa sunt.
17] Praeter haec ingenue quoque confitemur Deum Patrem non solum haec omnia, quae habemus, possidemus, coramque oculis intuemur, nobis dedisse, sed quotidie etiam eius tutela nos ab omnibus malis atque periculis custodiri, omnes incommoditates, ruinas atque discrimina a nobis abigente et propulsante. Quae omnia mera humanitate et bonitate sua pellectus nobis immerentibus exhibet, tamquam lenis ac clemens Pater, cui nos curae sumus, ne quid mali aut adversi nobis accidat. 18] Verum ea verbosius persequi ad reliquas duas partes pertinet, ubi dicimus: Patrem omnipotentem.
19] Ex his iam demonstrates facile evictum consequatur et colligitur, cum omnia, quae possidemus quaeque in coelo et in terra sunt, quotidie a Deo concessa sustententur et custodiantur debere nos eundem indesinenter diligere, laudibus extollere, agendisque gratiis acceptorum beneficiorum esse memores, et, ut uno verbo dicam, illi prorsus atque per omnia hisce gratuito datis muneribus servire, quemadmodum hoc ipsum decem praeceptis a nobis exigit et faciendum praecepit.
20] Iam hic multis dicendum esset, si illustrare id quis vellet, quam pauci sint, qui hunc articulum credunt. Hunc enim omnes praetervolamus, audientes quidem et memorantes, sed nequaquam videntes aut animo ex pendentes, quid ipsa verba nobis non oscitanter aut somniculose expendendum proponant. 21] Quodsi enim haec ex animo crederemus, horum verborum iussa haud dubie capesseremus, neque tam superbe incederemus, insolenter intumescentes, quasi a nobismet ipsis aut nostra opera partis, vita, divitiis, potentia, dignitate, honoribus etc. frueremur, ut alii servitute nobis obnoxii nos pertimescere cogerentur, quemadmodum infelix ac perversus mundus factitare consuevit, qui in caecitate sua submersus est, omnibus bonis et muneribus divinitus datis tantum ad superbiam, avaritiam, voluptates et delicias turpissime abutens, neque Deum vel semel respiciens, ut illi gratias ageret, aut pro Domino ac Creatore suo eum agnosceret.
22] Quocirca hic articulus omnes nos humiliare ac conterrere debebat, si haec vera esse certo et constanter crederemus: siquidem quotidie victi carnis affectibus peccamus oculis, auribus, manibus, corpore et anima, opibus atque divitiis, breviter omnibus rebus, quascunque possidemus. Praecipue vero illi, qui etiamnum impietate instigati divino Verbo repugnant ac reluctantur. Verumtamen Christiani hanc praerogativam habent, quod se Deo Creatori suo id debere agnoscunt, ut pro acceptis bonis ipsi serviant atque obtemperent, id quod mundus facere nescit.
23] Proinde hic articulus nobis quotidie exercendus, menti infigendus et in memoriam subinde revocandus est in omnibus, quae eunque nobis obiiciuntur, quando vel bene et feliciter quae nobis eveniunt, vel quando e periculis et necessitatibus liberati emergimus, sicut Deus haec omnia nobis largitur et facit, ut in hoc certis experimentis animadvertentes discamus paternum eius erga nos animum et inaestimabilem caritatem. Ex hoc certe pectus incalescet et ad gratiarum actionem prompte agendam mirifice inflammabitur, ut omnibus eiusmodi rebus ad Dei laudem et gloriam utatur.
24] Ita quidem paucissimis erutum atque expressum huius articuli sensum habemus, quantum simplicibus initio scire ac discere necesse est, et quid a Deo habeamus et acceperimus, et quid pro acceptis bonis eidem vicissim debeamus. Quae ingens et paene inaestimabilis est cognitio, thesaurus tamen multo praestantior. Etenim hic plane videmus, quomodo Pater cum omnibus creaturis se nobis tradiderit, quamque nos, quamdiu hac vita fruimur, rebus omnibus opulentissime instruat, praeterquam quod ineffabilibus et aeternis bonis per Filium suum se Spiritum Sanctum amplissima cumularit, ut in sequentibus audiemus.

Articulus II.
25] Et in Iesum Christum, Filium eius unicum, Dominum nostrum, qui conceptus est de Spiritu Sancto, natus ex Maria virgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus, descendit ad inferos [inferna], tertia die resurrexit a mortuis, ascendit ad [in] coelos, sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis, inde venturus est iudicare vivos et mortuos.
26] Hoc loco secundam Divinitatis personam discimus cognoscere, ut videamus, quid praeter bona temporalia prius enumerata Deus nobis largiri soleat, nempe quomodo omnes bonitatis suae ac divitiarum thesauros semel nobis effuderit, nihilque sibi reliquum fecerit, quod nobis utendum fruendumque non impertierit. Iam hic articulus quoque late patet estque plane fecundissimus. Verum ut et hunc breviter ac pueriliter discutiamus, unum verbum sumemus, quo totius rei summam complectemur, nempe (sicut dictum est) ut ex hoc discamus, quomodo per Christum ab omni maledictione liberati simus, quod hisce verbis nititur: Et in Iesum Christum, Filium eius unicum, Dominum nostrum etc.
27] Iam ergo interrogatus a quopiam: Quid credis in Secundo Articulo de Iesu Christo? ad hunc modum responde paucissimis: Ego credo Iesum Christum, verum Dei Filium, Dominum meum esse factum. Quid hoc sibi vult: fieri Dominum? Hoc est, quod me liberarit sanguine suo a peccatis, diabolo, morte et omni exitio. Ante enim neque regem habebam, neque dominum, sed sub diaboli potestate atque imperio captivus tenebar, ad mortem condemnatus inque peccatis ac caecitate irretitos.
Iam enim a Deo creati cum omnis 28] generis inaestimabilia bona a Patre accepissemus, venit diabolus, nostrae felicitati invidens, et nos suis technis in apertam Dei rebellemque inobedientiam, mortem et omnia pericula pertractos iniecit, adeo ut in eius indignatione faceremus, perpetuae damnationi adiudicati, veluti culpa nostra promerueramus. 29] Hic nulla erat amplius relicta aut spes recuperandae gratiae aut consilium adipiscendae salutis aut auxilium placandi Patris aut consilium ignoscendi delictis donec ille immortalis Patris immortalis Filius calamitosam miseriam et exitium nostrum sua profundissima bonitate miseratus de coelo nobis opem laturus descendit, nosque ab omni et peccati et mortis ac diaboli captivitate in 30] libertatem adoptionis suae asseruit. Ita quidem omnium illorum tyrannorum atque exactorum potestas profligata et oppressa est, quorum in locum successit Iesus Christus, vitae, iustitiae, salutis, iustificationis ac omnium bonorum Auctor et Dominus, qui nos miseros, aerumnosos peccatores ex inferorum faucibus eripuit, asseruit inque libertatem vindicavit, irati Patris favorem et gratiam placata indignatione conciliavit ac tamquam possessionem suam in tutelam suam nos suscepit, ut nos per suam iustitiam, sapientiam, potestatem, vitam et beatitatem regat et gubernet.
31] Sit itaque haec huius articuli summa, ut haec vocula Dominus simplicissime tantum significet atque Salvator seu Redemptor, hoc est, qui a diabolo ad Deum, e morte ad vitam, a peccatis ad iustitiam reduxit, in quibus et nos conservat. Porro reliquae huius articuli partes, ordine semet consequentes, nihil faciunt aliud, quam quod talem redemptionem per Christum nobis partam declarant ac exprimunt, quomodo et per quem confecta sit, hoc est, quanti Christum constiterit, et quid pro ea impetranda insumpserit, ut nos lucrifaceret suaeque ditioni subiiceret, nempe quod homo factus et e Spiritu Sancto ac Maria virgine sine omni labe peccati conceptus et natus sit, ut esset peccati Dominus; adhaec passus, mortuus et sepultus, ut pro me satisfaceret meamque culpam, quae mihi luenda fuerat, persolveret, non auro neque argento, sed proprio et pretioso suo sanguine; et haec omnia, non ob aliam rem ullam, quam ut meus fieret Dominus. Neque enim sui gratia harum rerum quidquam fecit aut opus habuit. Post id iterum surrexit devicta atque absorpta morte, ac denique coelos conscendit, suscepta imperii administratione, sedens ad dexteram Patris, ut diaboli ac omnes potestates ad illius pedes proiectae obedire cogantur, donec nos in die novissimo prorsus ab hoc pravo saeculo, diabolo, morte, peccatis liberatos separet ac segreget.
32] Ceterum hasce partes singillatim tractare huic compendioso et pro pueris instituto sermoni non convenit, sed prolixis concionibus, quae per totius anni circulum habentur, praesertim iis temporibus, quae talibus prolixiore sermone tractandis destinata sunt, de nativitate, passione, resurrectione, ascensione Christi etc.
33] Quin etiam totum evangelium, quod praedicamus, eo tendit, ut hunc articulum probe percipiamus, ut in quo totius salutis et felicitatis nostrae summa sita est, quemque ob usum et fecunditatem suam longe lateque patentem nunquam satis perdiscere possumus.

Articulus III.
34] Credo in Spiritum Sanctum, sanctam ecclesiam catholicam, communionem sanctorum, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam aeternam. Amen.
Hunc articulum non alio commodius 35] quam, sicut dictum, ad sanctificationem referre possum, quod videlicet per hunc Spiritus Sanctus eiusque officium, nempe quod sanctificet, adumbretur et depingatur. Quare huic verbo nitendum est: Credo in Spiritum Sanctum, quod tam stricte et breviter comprehensum sit, ut aliud habere nequeamus. 36] Sunt enim alioqui multiplices in Scriptura spiritus, veluti humani, coelestes et mali spiritus. Verum enim vero Spiritus Dei solus Sanctus Spiritus dicitur, hoc est, qui nos sanctificavit et adhuc sanctificat. Nam quemadmodum Pater creator, Filius redemptor aut salvator dicitur, ita quoque Spiritus Sanctus ab officii sui opere sanctus aut sanctificator 37] dicendus est. Quae vero huius sanctificationis est ratio? Respondeo: quemadmodum Filius dominium suum, quo nos sibi peculiariter vindicavit, per suam nativitatem, mortem, resurrectionem etc. consequitur, ita quoque Spiritus Sanctus sanctificationis munus exsequitur per sequentia, hoc est, per communionem sanctorum aut ecclesiam Christianorum, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam aeternam. Hoc est, primum nos ducit Spiritus Sanctus in sanctam communionem suam, ponens in sinum ecclesiae, per quam nos docet et Christo adducit.
38] Siquidem neque ego neque tu quidquam de Christo scire possemus, aut in eum credere aut pro Domino consequi, nisi per evangelii praedicationem Spiritus Sancti opera nobis offerretur et ultro donaretur. Opus quidem ipsum completum est. Christus enim thesaurum nobis impetravit et peperit sua passione, morte et resurrectione etc. Verum si in occulto manens delitesceret, nec quisquam aliquid de eo exploratum haberet, nemini esset usui, sed plane inutilis et deperditus. Ne ergo eiusmodi thesaurus sepultus iaceat, sed eo in usum verso fruantur homines, Deus Verbum suum emisit praedicandum et invulgandum omnibus, in quo Spiritum Sanctum largitus est, ut eiusmodi thesauri nos 39] faceret compotes. Quare sanctificare nihil aliud est, quam ad Christum adducere, ad suscipiendum bona per Christum nobis parta, ad quae per nosmet ipsos nunquam pervenire possemus.
40] Iam ergo quam fieri potest significantissime, hunc articulum disco intelligere, ut interrogatus, quid hisce verbis significari putas Credo in Spiritum Sanctum? prompte respondere possis: Credo Spiritus Sancti opera me sanctificari, cui rei nomen eius 41] testimonio est. Qua autem re illud facit, aut qua ratione quove medio ad hoc utitur? Responsio: Per Christianorum communionem, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam aeternam. 42] Primum enim singularem in mundo communionem obtinet; haec mater est, haec quamlibet Christianum parturit ac alit per Verbum, quod Spiritus Sanctus revelat et praedicat, et per quod pectora illuminat et accendit, ut Verbum accipiant, amplectantur, illi adhaerescant inque eo perseverent.
43] Ubicunque enim gentium Spiritus Sanctus Verbum Dei praedicare non sinit inque corde excitat, ut accipiatur, ibi frustra est ac deperditum. quemadmodum dominante papatu accidit, ubi fides prorsus neglecta et obscurata iacuit, nemo Christum pro Domino cognovit, neque Spiritum Sanctum pro eo, qui sanctificaret, habuit, hoc est, nemo credidit Christum eum esse Dominum, qui sine operibus et meritis nostris tantum thesaurum nobis peperisset, nosque Patri reconciliasset. 44] Et quid tandem in causa fuit? Hoc scilicet, quod Spiritus Sanctus praesto non fuerit, qui talia de Christo revelasset et praedicare sivisset; verum homines et mali daemones praesto fuerunt, qui docuerunt propriis operibus consequendam esse salutem et irati 45] Patris gratiam impetrandam. Eam ob rem neque Christianorum fuit Communio. Ubi enim de Christo nihil docetur, ibi neque ullus est Spiritus Sanctus, qui Christianorum communionem solet constituere, convocare ac in unum cogere, citra cuius opem et operam nemo ad Christum Dominum pervenire potest.
46] Haec quidem de summa huius articuli sufficiant. Cum vero partes ac membra in eo enumerata pro captu simplicium non omnino clara sint, ea quoque paucis percurremus.
47] Sanctam Christianorum ecclesiam communionem sanctorum fides nominat. Utrumque enim idem coniunctam significat. Olim vero alterum adiectum non erat, planeque male et inepte lingua nobis vernacula expositum est. Quodsi significanter enuntiandum esset, Germanico sermone prorsus aliter proferendum foret. Siquidem haec vox ecclesia proprie nihil aliud quam congregationem significat. 48] Porro nos Germani hanc dictionem Kirche usurpare consuevimus, quam simplices non de congregata multitudine, sed de consecratis templis aut aedificiis intelligunt. Tametsi sacra domus ecclesia dicenda non est, nisi propterea quod hominum multitudo in ea convenire soleat. Nos enim, qui convenimus praecipuum locum confluendi nobis delegimus, atque ita domui secundum multitudinem nominis quoque appellationem imponimus.
Ita haec Germanica vocula Kirche proprie nihil aliud significat quam congregationem, neque vox Germana est, sed Graeca, sicut etiam ἐκκλησία, Illi enim sua lingua κυρίαν, quemadmodum Latini curiam, nominant. Quamobrem recto Germanorum sermone Christianorum communio seu congregatio (eine christliche Gemeinde oder Sammlung) aut omnium optime et clarissime sancta Christianitas (eine heilige Christenheit) dicenda fuerat.
49] Ita quoque haec dictiuncula communio, quae alteri annexa est, non Gemeinschaft, sed Gemeinde interpretanda fuerat. Neque aliam ob rem, quam interpretandi gratia, priori adiecta est, qua quispiam haud dubie exponere voluit, quid Christianorum esset ecclesia. Pro quo nostri, qui et Germanae et Latinae linguae iuxta imperiti fuere, transtulerunt Gemeinschaft der Heiligen, cum tamen nulla Germanorum lingua ita loquatur aut intelligat. Verum recta et genuina Germanorum lingua vertenda erat: eine Gemeinde der Heiligen, sanctorum communio, hoc est, eiusmodi communio, in qua nonnisi sancti versantur, aut adhuc significantius, eine heilige Gemeinde, 50] hoc est, sancta communio. Haec ideo dico, ut verba sane et recte intelligantur, cum haec consuetudo usque adeo usu recepta inveteraverit, ut vix unquam ex hominum animis evelli possit et statim haeresin esse oporteat, ubi verbulum aliquod immutatum fuerit.
51] Huius autem appendicis haec summa est: Credo in terris esse quandam sanctorum congregatiunculam et communionem ex mere sanctis hominibus coactam, sub uno capite Christo, per Spiritum Sanctum convocatam in una fide, eodem sensu et sententia, multiplicibus dotibus exornatam, in amore tamen unanimem et per omnia concordem, sine sectis 52] et schismatibus. Horum me quoque partem et membrum esse constanter credo, omnium bonorum, quaecunque habent, participem ac municipem, Spiritus Sancti opera eo perductum, iisdem uno corpore unitum, per hoc, quod Verbum Dei audierim atque etiamnum audio, quod principium est in hanc communionem ingrediendi. Ante enim, quam ad hanc pervenimus, penitus sub potestate eramus diaboli, ut ii, quibus de Deo ac Christo prorsus nihil comperte exploratum fuerat. 53] Quin etiam Spiritus Sanctus a sanctorum communione seu Christianitate non discedit, sed cum ea usque ad consummationem saeculi perseverat, per quam nos adducit, eiusque in hoc utitur adminiculo, ut Verbum praedicet atque exerceat, per quod sanctificationem efficit, communionem amplificans, ut quotidianis incrementis crescat et in fide eiusque fructibus, quos producit, corroborata fortis evadat.
54] Praeterea cernimus etiam nobis in hac Christianitate esse remissionem peccatorum propositam, quae fit per sacramenta et absolutionem ecclesiae, adhaec multiplices totius evangelii sententias, bonae spei ac consolationis plenissimas. Quare huc ea pertinent, quae de sacramentis et deinde de sacramentorum usu atque praestantia tradenda sunt et in summa totum evangelium ac omnia Christianitatis officia, quae, ut assidue exerceantur et sedulo, summe necessarium est. Etenim quamquam Dei gratia per Christum impetrata est et sanctificatio per Spiritum Sanctum facta, per Verbum divinum in unitate ecclesiae catholicae, nunquam tamen nos a peccatis sumus vacui, et hoc carnis nostrae gratia, quam adhuc adhaerentem humeris nostris circumferimus.
55] Quocirca omnia in Christianitate eo adornata sunt, ut quotidie meras peccatorum condonationes auferamus, et verbis et signis ad hoc constitutis, ad consolandam et erigendam conscientiam, quamdiu in hac vita futuri sumus. Ita facit Spiritus Sancti gratia, ut, quamquam peccatis simus contaminati, non tamen nobis noceant in Christianitate constitutis, ubi nihil aliud quam assidua et indesinens est peccatorum remissio, cum quam nobis Deus largitur, tum qua nobis inter nos vicissim utimur, ignoscentes, sufferentes et erigentes nos invicem.
56] Sed etiam extra hanc Christianitatem, ubi huic evangelio locus non est, neque ulla est peccatorum remissio, quemadmodum nec ulla sanctificatio adesse potest. Quocirca ab hac ecclesia omnes ii semet sua sponte abalienarunt, qui non per evangelii gratiam et peccatorum condonationem, sed propriis operibus sanctificationem quaerunt ac venantur ac promereri contendunt.
57] Sed enim in hoc, quando sanctificationis opus inchoatum est et quotidie augetur, exspectamus, ut haec nostra caro cum omnibus suis sordibus et vitiis abolita et sepulta computrescat, verum praeclare et magnifice iterum prodeat et exsurgat a mortuis ad perfectam et absolutam sanctitatem, nova atque 58] immortali vita animata. Iam enim tantum ex dimidio puri ac sancti sumus, ut Spiritus Sanctus subinde habeat, quod divini Verbi praedicatione in nobis eluat ac purificet, tum in dies singulos remissionem peccatorum distribuat, usque in futuram vitam, ubi remissioni locus non erit amplius, sed homines in universum ab omni peccatorum contagio puri et sancti, pleni omni probitate atque iustitia, subtracti et liberati a peccatis, morte et omni exitio, in novam, perpetuam, glorificatam et transfiguratam vitam traducentur.
59] Ecce, haec omnia Spiritus Sancti sunt officia et opera, ut hic in terris sanctificationem exordiatur, eandemque quotidie per haec duo augeat, nempe per sanctorum ecclesiam et peccatorum remissionem. Porro ubi iam soluti in cinerem computruerimus, hoc ipsum in momento oculi plene absoluturus est et purificaturus, in qua perpetuo nos retinebit duobus articulis posterioribus.
60] Quod autem hic ponitur (Auferstehung des Fleisches, carnis resurrectionem), ne hoc quidem valde apte et bene lingua nostra vernacula expressum est. Etenim carnem audientes non ulterius cogitamus quam de macello. Verum recte et genuine loquendo Germanice diceremus Auferstehung des Leibes oder Leichnams, hoc est, corporis resurrectionem. Attamen res est momenti non magni, dummodo verborum sensum recte percipiamus.
61] Iam hic ille est articulus, cuius opus semper fervere debet et efficax persistere. Rerum enim creationem accepimus, sed et redemptionem iam effectam habemus. Porro autem Spiritus Sanctus citra intermissionem nobis sanctificandis opus suum perficit usque in extremum diem, ad quod communionem destinat, per quam omnia facit et loquitur. 62] Nondum Christianos suos omnes coegit, neque remissionis distribuendae officio prorsus perfunctus est. Eam ob rem in hunc credimus, qui quotidie nos divini Verbi praedicatione attrahit et adsciscit, fidemque impertit, auget atque corroborat per Verbum illud et remissionem peccatorum, ut nos his omnibus perfecte absolutis, nobisque iisdem constanter adhaerentibus et mundo ac omnibus periculis iam mortuis, denique prorsus per omnia sanctos faciat, id quod iam per Verbum in fide exspectamus.
63] Ecce, hoc loco totam Divinitatis essentiam, voluntatem et operationem verbis equidem admodum brevibus, attamen opulentis et fecundis, artificiose depictam habes, in quibus omnis nostra sapientia sita est, omnem humanam sapientiam, rationem ac sensum longe lateque excedens ac superans. Nam universus mundus, quamquam sedula pervestigatione iam inde ab initio elaborarit, quidnam Deus esset, aut quid haberet animi, seu cui operi intentus esset, nihil tamen harum rerum unquam intelligentia aut ratione assequi potuit; hic vero omnia haec copiosissime in numerato 64] habes. Hic enim ipse in omnibus tribus articulis profundissimam abyssum paterni sui pectoris et meras ardentissimi et ineffabilis amoris sui flammas manifestavit reservavitque. Quippe ob id ipsum nos creavit, ut nos redimeret et sanctificaret, et praeterea, quae nobis possidenda et utenda subiecit, quaecunque uspiam in coelo et in terra cernuntur, Filium quoque suum et Spiritum Sanctum nobis largitus est, per quos nos ad se 65] attraheret. Neque enim unquam (ut supra ostensum est) eo propriis viribus pervenire possemus, ut Patris favorem ac gratiam cognosceremus, nisi per Iesum Christum, Dominum nostrum, qui paterni animi erga nos speculum est, extra quem nihil nisi iratum et truculentum videmus iudicem. Sed neque de Christo quidquam scire possemus, si non per Spiritum Sanctum nobis revelatum esset.
66] Proinde ii articuli nostrae fidei nos Christianos ab omnibus aliis, qui sunt in terris, hominibus separant. Quicunque enim extra Christianitatem sunt, sive gentiles sive Turcae sive Iudaei aut falsi etiam Christiani et hypocritae, quamquam unum tantum et verum Deum esse credant et invocent, neque tamen certum habent, quo erga eos animatus sit animo, neque quidquam favoris aut gratiae de Deo sibi polliceri audent aut possunt, quamobrem in perpetua manent ira et damnatione. Neque enim habent Christum Dominum, neque ullis Spiritus Sancti donis et dotibus illustrati et donati sunt.
67] Ex hoc iam clare vides et cognoscas fidem longe aliam esse doctrinam, quam sunt decem praecepta. Nam haec docent quidem, quid faciendum sit, illa vero indicat, quid Deus nobis fecerit et praestiterit. Decem praecepta alioqui etiam omnium hominum cordibus inscripta sunt, ceterum fides nulli humanae sapientiae est comprehensibilis, sed a solo Spiritu Sancto tradenda et docenda est. 68] Eam ob rem praeceptorum doctrina nondum ullum Christianum facit. Semper enim Dei ira atque indignatio nobis incumbit, quamdiu servare nequimus, quod Deus praeceptis suis a nobis exigit. Haec vero, nempe fidei doctrina, meram gratiam secum apportat, et haec iustos Deoque nos acceptos facit. 69] Per huius doctrinae cognitionem amorem ac voluptatem Dei praeceptorum faciendorum consequimur, videntes hic, quomodo Deus prorsus se nobis tradiderit cum omnibus, quae possidet, ut praesente ope et auxilio in perficiendis praeceptis nos sublevet, Pater quidem omnibus suis creaturis, Christus vero omnibus suis operibus, porro autem Spiritus Sanctus omnibus suis dotibus.
70] Haec quidem in praesentia de fide, fundarnenti pro simplicibus locandi gratia, dicta sufficiant, ne obruantur multitudine, ut huius rei intellecta iam probe summa ipsi postea hanc rem latius indagent et, quidquid in Scripturis didicerint, huc referant, ac subinde locupletiorem intellectum quotidianis incrementis consequantur. Quotidie enim haec, quamdiu hic vivimus, docentes et discentes vix unquam satis discemus aut docebamus.
——————————

Tertia Catechismi Pars.
—————
ORATIO DOMINICA.
1] Hactenus audivimus, quid nobis cum faciendum tum credendum sit, quibus in rebus optima et felicissima vita sita sit. Sequitur iam deinceps pars tertia, docens, quomodo 2] orandum sit. Cum enim ita nobiscum comparatum esse videamus, ut nemo hominum decem praecepta plene et perfecte servare queat, tametsi credere inceperit, et diabolus huic nostro conatui summo studio, una cum mundi ac propriae carnis nostrae illecebris, obluctetur ac renitatur, nihil perinde necessarium est, quam ut assiduis precibus divinas aures fatigemus et obtundamus, ut fidem et praeceptorum satisfactionem nobis largiri, sustentare atque adaugere, tum et quidquid ad eam nobis impedimento est, omne 3] hoc e medio tollere dignetur. Sed enim, ne nobis obscurum foret, quid et quomodo orare debeamus, Dominus noster, Iesus Christus, ipse nos rationem et verba orandi docuit, quemadmodum mox audiemus.
4] Prius tamen, quam ipsam orationem particulatim tractandam aggrediamur, vehementer operae pretium esse videtur, homines ad orandum ostensis nonnullis argumentis et persuasionibus hortari et provocare, veluti Christus quoque et apostoli fecisse leguntur. 5] Et hoc quidem primo loco recensendum est, ut non ignoramus divini praecepti iussu nobis orandum esse. Ita enim in secundo praecepto audivimus: Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum, quibus verbis hoc simul exigitur, ut sanctum Dei nomen laudemus, idemque in omnibus necessitatibus precando invocemus. Invocare enim nihil aliud est, quam preces ad 6] Deum fundere, ita ut severe atque adeo serio praeceptum sit, quam omnia alia minaciter interdicta: non habendos esse alienos deos, non occidendum, non furandum etc., ne quis temere in eam opinionem veniat, ut existimet, perinde esse, oret necne; quemadmodum nonnulli crassi et inculti homines factitare consueverunt, in eiusmodi cogitationes descendentes: Quid vero multis orarem, cum nesciam, num Deus preces meas curet et audiat necne? Quodsi non oravero, oret alius. Ex quo tandem in eam consuetudinem deveniunt, ut nunquam quidquam orent, praetexentes tandem suae pigritiae aut ignavae impietati potius, nos falsas et hypocriticam oratiunculas reiicere, quasi vero nos unquam docuissemus, non esse orandum.
7] Quamquam hoc diffiteri non possumus, eas orationes, quae hactenus factae sunt, stentoreis clamoribus in ecclesiis vociferando et tonando etc., non fuisse orationes. Eiusmodi enim res externae, ubi harum rectus est usus, puerorum, scholasticorum ac simplicium esse possunt exercitia, legendo aut cantando consistentia, proprie tamen orationes aut 8] preces existimandae non sunt. Sed enim hoc denique orare dicitur, quemadmodum secundum praeceptum docet, Deum tempore necessitatis invocare. Hoc a nobis exigit, neque res est nostri arbitrii, verum orare debemus et cogimur, si modo Christiani perhiberi volumus, aeque atque parentibus et magistratibus omnibus obedientiae officiis obtemperare cogimur. Siquidem invocando et precando nomen 9] Dei colitur et utiliter usurpatur. quemadmodum enim hoc non valet, si filius ad patrem diceret: Quid Deus meam obedientiam curat, et quid commodi mea tibi praestare potest obedientia? Ego vadam facturus, quod potero, perinde est, sive morigerus sim necne. Verum hic exstat praeceptum Dei; velis, nolis, facias oportet. Ita quoque hic, ut omittas aut facias, in tuo arbitratu situm non est, sed omnino orandum est, nisi Dei iram et indignationem incurrere velis.
10] Atque haec diligenter et ante omnia sunt notanda, ut his reprimamus et expellamus cogitationes, quibus ab orando abstrahimur et deterremur, quasi parum [parvi] momenti res sit non orare, aut quasi, ut orent, mandatum sit iis tantum, qui sanctitate excellant et in maiore apud Deum gratia sint quam nos; quemadmodum humanum cor tam desperatum et natura perversum esse experimur, ut semper Deum fugiat et cogitet Deum aversari nostras preces, cum simus peccatores et nihil aliud quam iram meriti 11] simus. Ad has cogitationes repellendas rursum dico hoc praeceptum nobis esse considerandum, ut ad Deum convertamur, ne ista inobedientia gravius eum irritemus. Hoc enim mandato (ut scilicet oremus) satis ipse ostendit se non velle nos et preces nostras reiicere, a se abigere et pellere, etiamsi simus peccatores, sed magis allicere ad se, ut coram ipso humiliemur et nostras miserias et aerumnas ipsi aperiamus, et gratiam opemque eius imploremus. Hinc in Scriptura Sacra legitur Deum etiam irasci iis, qui propter peccata sua percussi et puniti ad Deum converti et oratione sua irae eius se quasi opponere et gratiam implorare noluerunt.
12] Ex hoc iam ita collige ac cogita, cum tantopere nobis iniunctum sit, ut oremus, ne quo modo quispiam suas preces contemnat, sed magni aestimet et magnifice de illis sentiat. 13] Ac subinde similitudinem ex aliis praeceptis petas. Puer nequaquam suam erga parentes obedientiam leviter ducere debet, verum semper cogitare: Hoc opus obedientiae est, et quidquid facio, non alio animo facio, quam quod in obedientia et praecepto Dei versor, cui inniti possum, atque hoc ipsum magni pendere, non quidem meae dignitatis gratia, sed propter praeceptum. Ad eundem plane modum et hic, quidquid et pro quacunque re Deum oraverimus, ita intuendum est, quasi a Deo exactum inque eius obedientia factum, atque ita cogitare oportet: Quantum ad me quidem attinet, haec oratio nullius est habenda momenti aut pretii, quia peccator sum; verum ob id respuenda non est, cum Deus orare mihi praeceperit. Ita cuique, quamcunque tandem rem precibus impetrare statuit, semper ad Deum huius praecepti obedientia veniendum est.
14] Quocirca omnes homines per Christum obtestamur et hortamur, quam fieri potest diligentissime, ut haec denique nobis cordi sint, neve ullo pacto nostras orationes tamquam rem nihili aspernemur. Ita enim hactenus in mali genii nomine docti sunt homines, ut nemo harum rerum ullam curam susceperit, aestimaritque satis superque actum esse, modo opus orandi factum esset; Deus hoc exaudiret necne, non magnopere laborabatur. Sed hoc est orationem et invocationem nauci facere, aut loqui ventis ac litori, ita nequaquam murmurando; ob id inutilis 15] quoque et infrugifero fuit oratio. Eius enim generis cogitationibus conturbamur et absterremur: Ego quidem sanctus non sum neque satis dignus; quodsi tanta probitate ac vitae sanctimonia praecellerem, ut divus Petrus aut Paulus, libenter orare vellem. Sed procul hinc aufer ex animo istiusmodi cogitationes. Nam hoc ipso praecepto, quo Paulus orare iussus est, etiam nos orare iubemur. Neque minus in mei gratiam quam eius hoc secundum praeceptum constitutum est, ut non liceat illi sanctius iactare praeceptum aut praestantius.
16] Quare ita tibi dicendum est: Meae preces, quas ad Deum fundo, nihilo sunt deteriores aut profaniores aut Deo minus acceptae, quam fuere Pauli et omnium etiam sanctissimorum. Ratio est: Perlibenter illis, quantum ad personam attinet, cedam vitae sanctimonia, verum praecepto nequaquam. Certum enim habeo Deum nequaquam orationem personae gratia respicere, sed propter verbum suum atque obedientiam sibi praestitam atque exhibitam. Ei enim praecepto, cui omnes sancti orando innixi sunt, ego quoque precans innitor, adhaec eadem ipsa precor, quae ipsi omnes ad unum precantur aut precati sunt.
17] Haec quidem prima huius exhortationis pars sit et omnium maxime necessaria, ut omnis nostra oratio divinae obedientiae innitatur, nullo nostrae personae respectu, sive iusti simus sive peccatores, digni an indigni. 18] Et sciendum est Deum nullo modo aeque laturum, ut ista in iocum convertantur, sed graviter nos et acerbe puniturum, si segnes in orando fuerimus, non secus ac omnem aliam inobedientiam punire solet; deinde, quod nostras preces frustra ac temere effundi non patietur. Si enim te audire nollet, ut orares, nunquam tam severe tibi praecepisset.
19] Alterum, quod nos ad orandum hoc impensius instigare debebat, hoc est, quod Deus orationi quoque promissionem adiunxerit, pollicitus certo fore, quidquid orantes petierimus. quemadmodum hoc testatur Psalmus 50, 15: Invoca me in die tribulationis, et eripiam te. Et Christus Matth. 7, 7: Petite et dabitur vobis etc. Quicunque enim petit, accipit. 20] His utique promissionibus pectora nostra excitanda erant et inflammanda, ut cum voluptate et amore Deum invocaremus, cum ipse suomet verbo testatum faciat, sibi nostras orationes impense placere easque exauditum iri, ne ipsi eas respuamus aut nihili pendamus, in incertum orantes.
21] Haec igitur illi potes obiicere, ita dicens: Venio ad te, carissima Pater, oratum, non quidem ex proprio arbitrio aut proposito aut propria dignitate adductus, sed tuo praecepto ac promisso incitatus, quae mihi nequaquam mentientur. Iam qui tali promissioni fidem non habet, iterum sciat se Deum ad iracundiam provocasse, ut qui summa eum afficit contumelia ac mendacii insimulat.
22] Praeter haec etiam hoc ipso ad orandum non mediocriter pellicendi et pertrahendi essemus, quod Deus iuxta praeceptum et promissionem etiam antevertit nos, ipse verba ac modum orandi nobis praescribens, se velut praemansum in os inserens, quomodo et quid nos orare oporteat, ut videamus, quam amanter necessitas nostra sibi curae sit, neque ullo pacto dubitemus nostras orationes sibi 23] placere, easque certo exaudiri. Quare sane dominica seu ab ipso Domino praescripta nobis oratio longe antecellit omnes reliquas, quas ipsi excogitare possemus. Etenim in his conscientia semper futura esset in dubio atque dictura: Oravi quidem, ceterum ignoro, quomodo illi placuerit, aut num legitimum modum ac mensuram orandi assecutus sim. Quapropter hac nobilior in terris non potest inveniri precatio, cum tam praeclara habeat testimonia, quod Deo tam ex animo arrideat, pro qua totius orbis divitias commutare non debeamus.
24] Quin etiam eam ob rem certis verbis praescripta est, ut videamus et in animum revocemus necessitatem, qua ad indesinenter orandum adigendi et impellendi essemus. Etenim qui orare voluerit, necessum est, ut is aliquid apportet, exponat et nominatim perstringat, quod petiit; quod nisi fit, non potest dici precatio.
25] Merito itaque reiecimus omnium monachorum ac sacrificorum hactenus factas orationes, qui diu quidem ac noctu laboriose admodum ululant et murmurant, at interim nullus eorum unquam vel pro titivillitio orare decrevit, et si in unum locum omnes ecclesiae rudentium asinorum officinae una cum toto omnium religiosorum examine congregarentur, non possent non fateri se nunquam ex corde vel pro minima vini guttula Deum orasse. Neque enim quisquam illorum unquam aut Dei obedientia adductus aut fide promissionis pellectus orare statuit, neque ullam necessitatem intuitus est, sed non ultra cogitavit (quando preculae vel optime demurmuratae sunt), quam bonum opus facere, quo diurnum pensum Deo persolveret, ut qui non ab eo accipiunt, sed tantum illi dare volunt.
26] Ceterum ubi oratio, recte instituta esse debet, necessum est, ut seria sit precatio, ut quis necessitatem sentiat, qua premitur et ad invocandum et clamandum impellitur. Atque ita demum fit, ut recta, quemadmodum par est, ad Deum fundatur oratio, ut nullo doctore opus sit, quomodo aliquis ad orandum se praeparet aut unde devotionem hauriat. 27] Necessitatem vero, quae cum pro nobis tum pro aliis nobis cordi esse debet, abunde satis in oratione a Christo nobis praescripta invenies, quae etiam ad hanc rem nobis servire debet, ut ex illa necessitatis saepe admoneamur, ne ad orandum segnes reddamur. Sunt enim non parum multa, quae desunt nobis omnibus; hoc tamen unum cum primis in omnibus desideratur, quod nemo nostrum ea videat aut sentiat. Quare Deus a nobis hoc summe contendit, ut eam necessitatem, qua premeris, orans conqueraris atque exponas, non quod ignoret ipse, verum ut tu cor tuum accendas ad impensius ac fortius petendum, utque sinum pallii tui saltem quam latissime distendas et aperias ad multa percipiendum.
28] Quocirca statim a pueritia assuescere conveniebat, ut quisque privatim pro sua necessitate, quamcunque tandem sibi obiectam persentisceret, tum etiam pro aliis hominibus, quibuscum versatur, quotidie precaretur, veluti pro concionatoribus, magistratibus, vicinis, familia et aliis; semperque Deum (ut dictum est) sui praecepti promissionisque admoneret, nihil haesitans eundem suas preces 29] exauditurum. Haec propterea dico, perlibenter enim velim, ut his probe perceptis homines iterum recte orare perdiscerent, neque tam horridam et incultam atque ab omni devotionis affectu alienam vitam viverent, a qua in dies singulos ad precationes faciendas ineptiores evadunt, quod et diabolus anxie desiderat, omnibus viribus eo instigans et iuvans; neque enim obscure sentit, quantum detrimenti sibi afferre soleat oratio fervens et sedula.
30] Hoc enim scire debemus, omnem tutelam ac defensionem nostram unice adeo in oratione sitam esse. Multo enim viribus imbecilliores sumus, quam ut cum diabolo eiusque sociis auxiliaribus nos infestantibus aequo Marte depugnare queamus, adeo ut nos profligatos tantum pedibus conculcare possent. Ideo nobis impense danda est opera, ut ea arma manibus arripiamus, quibus instructi 31] Christiani diabolo queant resistere. Quid enim putas hactenus tam magnas res effecisse, inimicorum, nostrorum consiliis discutiendis, insidiis detegendis, caedibus tollendis, seditionibus clanculariis opprimendis et exstinguendis, quibus diabolus nos una cum evangelio penitus opprimere cogitabat, nisi aliquot proborum ac piorum hominum obstitisset oratio ac tamquam murus aeneus se interposuisset et nos defendisset? Alioqui et ipsi adversarii nostri longe cruentiorem tragoediam vidissent, quomodo nempe diabolus totam Germaniam in suo proprio sanguine submersisset. Nunc vero salse haec illi et confidenter rideant licet et pro ludibrio habeant; nos tamen et ipsis et diabolo solius orationis adminiculo sat fortes erimus, dummodo diligenter oraverimus, 32] nec segnes facti fuerimus. Ubicunque enim probus ac pius Christianus orat: Coelestis ac omnipotens Pater, precor, ut tuam voluntatem fieri sinas, illico in sublimi respondet Deus: Optime fili, plane hoc tibi persuadeas futurum, ad retundendam diaboli mundique ferociam.
33] Hactenus haec monendi gratia dicta sint, ut ante omnia discamus orationem magni facere, veroque discrimine discernere verbosum multiloquium ab oratione aliquid petente. Nequaquam enim precationes reiicimus, verum nonnisi mere inutilem illum boatum ac murmur damnamus; quemadmodum ipse quoque Christus in oratione molestam et ad ostentationem compositam battologiam damnat 34] ac prohibet. Iam vero ipsam orationem ab eodem nobis traditam paucis tractabimus, et quam fieri potest clarissima. Sunt autem in his septem articulis sive precationibus omnes necessitates ordine comprehensae, quae nobis subinde contingunt, et unaquaeque harum ita magna est et vehemens, ut ea per omnem vitam nostram ad orandum impellendi essemus.

Prima Precatio [Petitio].
35] Sanctificetur nomen tuum.
36] Hoc aliquanto obscurius dictum est, nec significanter expressum. Lingua enim nobis vernacula ita diceremus: Coelestis Pater, fac, quaeso, ut tantum nomen tuum sanctum sit. 37] Quid ergo sibi vult haec oratio, ut nomen eius sanctum fiat? Annon antea sanctum est? Responsio: Imo vero nunquam non sanctum est in sua essentia, at in usu nostro sanctum non est. Dei enim nomen nobis datum et inditum est, posteaquam Christiani facti et baptizati sumus, ut filii Dei vocemur et sacramenta habeamus, per quae illi uniti et copulati sumus, ita ut omnia, quaecunque Dei sunt, usui nostro servire debeant.
38] Ceterum hic iam nobis magna necessitas incumbit et imponitur, quae nobis cumprimis curae esse debet, et nomini divino suus honor habeatur, ut sancte ac reverenter tractetur, veluti thesaurus noster unicus, quo nobis non maior est aut amplior; utque nos tamquam probi liberi ab hoc Patre precibus contendamus, ut nomen suum, quod alioqui in coelis per omnia sanctum est, etiam in terris apud nos inque universe orbe sanctum sit ac maneat.
39] Porro autem nomen eius quomodo inter nos sanctificatur aut sanctum fit? Responsio, ut quam apertissime potero dicam: Cum et doctrina et vita nostra divina et Christiana fuerit. Cum enim hac oratione Deum Patrem nostrum compellemus, utique debemus, ut in omnibus ita nos geramus, quemadmodum probos liberos aequum est, ne illi simus dedecori, sed laudi atque honori.
40] Iam vero eius nomen a nobis aut verbis aut factis indigne violatum profanatur (quidquid enim in terris agimus, aut verbo aut 41] facto comprehenditur). Ac primum quidem ad hunc modum, quando sub divini nominis praetextu id praedicatur, docetur ac dicitur, quod falsum est atque erroneum, et quo seducuntur homines, ita ut eius nomine comandum ac exornandum sit mendacium, atque etiam venalius faciendum. Hoc iam summum dedecus est et contumelia, qua sacratissimum nomen Dei Patris nostri indignissimis modis 42] contaminatur et afficitur. Deinde quoque quoties foede ac turpiter nomine Dei abutimur peierando, exsecrando, maledicendo, in 43] cantando etc. Tertio quoque vita et operibus manifeste malis ac nefariis, cum ii, qui Christiani et populus Dei vocantur, sunt adulteri, vinolenti, avari, invidiosi, obtrectatores, maledici. Hic iterum gloriosum Dei nomen nostri gratia contumeliae ac dedecori exponitur. 44] Sicut enim corporali patri filius male moratus ac degener infamiae est ac turpitudini, qui et dictis et factis praecepta paterna transgreditur, nobilitans semet flagitiis, ut eius gratia ab omnibus contemptus notetur ignominia: ita quoque Deo vergit in contumeliam, si nos, qui iuxta nominis eius appellationem vocati sumus atque ab eodem omnigena bona accepimus, aliter docuerimus, locuti fuerimus, vixerimus, atque pios ac coelestes filios Dei decet, adeo ut ob hoc ipsum male audire cogatur, nos videlicet non esse filios Dei, sed filios diaboli.
45] Ita clare vides hoc articulo idem nos orare, quod in secundo praecepto Deus a nobis exigit, nimirum ne eius nomine prave abutamur iurando, detestando, mentiendo, fallendo etc., sed utiliter idem ad Dei honorem et gloriam usurpemus. Quicunque enim divino nomine alicuius vitii tegendi gratia abutitur, ille hoc sanctum nomen profanat, violat, conspurcat atque contaminate non secus atque olim sacrae domus profanatae dicebantur caede humana conspersae, aut alioqui foeda aliqua turpitudine in iisdem flagitiose perpetrata dehonestatae, aut si res sacra contumeliose afficeretur, ut quae per se quidem sancta esset, 46] ipso tamen usu profana fieret. Est ergo hic articulus iam intellectu facilis, tantum verbis recte perceptis, ut sanctificare tantum significet ac laudare, extollere, honorem habere cum verbis tum operibus.
47] Iam vero ipse vide, quam ista precatio omnibus modis sit necessaria. Cum enim haud obscure videamus, quam mundus refertus sit propemodum infinitis sectis et falsis doctoribus, omnibus divinum nomen suae diabolicae doctrinae praetexentibus, non iniuria nobis indesinenter clamandum erat adversus omnes ita scelerate divino nomine abutentes, hoc est, aeque adversus falsa docentes at prava superstitiose credentes, tum quidquid evangelium et sanam doctrinam nostram temere impugnat, ut sunt mitrati episcopi, tyranni, suermeri etc. Praeterea pro nobismet ipsis quoque, qui Verbum Dei habemus, sed qui non grati sumus, neque tanti muneris memores, neflue perinde, ut Verbo docemur, 48] vivimus. Haec devote atque ex animo orans, certus esse potes Deo summe placere tuam orationem. Neque enim quidquam audiet gratius aut amantius, quam quod eius honor et gloria prae omnibus rebus passim unice floreat ac vigeat, eius Verbum sincere doceatur ac carum et pretiosum aestimetur.

Secunda Precatio [Petitio].
Adveniat regnum tuum.
49] Quemadmodum primo articulo precati sumus ea, quae ad honorem et gloriam nominis Dei pertinent, ut prohibeat Deus, ne sui nominis praetextu mundus sua mendacia atque malitiam insidiose celet ac tegat, sed ipse eius gloriam claram habeat et inviolabilem cum in doctrina tum in vita, ut per nos celebretur et extollatur laudibus: ita quoque hic precamur, ut regnum eius veniat. 50] Verum sicut nomen Dei per se sanctum est, nos tamen oramus, ut apud nos quoque sanctum sit, ita quoque regnum eius ultro venit citra nostram precationem; nihilominus tamen precamur, ut ad nos veniat; id est, inter nos et apud nos versetur, ita ut nos quoque pars simus eorum, inter quos nomen eius sanctificetur et eius regnum floreat.
51] Quid autem regnum Dei dicitur? Responsio: Nihil aliud, quam quod supra in Symbolo fidei audivimus, quod Deus Filium suum Iesum Christum in mundum miserit, ut nos a diaboli potentia et captivitate redimeret inque libertatem assereret et ad se perductos regeret, veluti rex iustitiae, vitae, salutis et felicitatis, adversus peccatum, mortem et malam conscientiam. Ad quod etiam Spiritum Sanctum largitus est, qui talia nobis offerret per sanctum Verbum suum, perque virtutem suam nos in fide illuminaret et fortificaret.
52] Eam ob rem hic primum precamur, ut id, quod Christus nobis impetravit, apud nos fiat efficax, ut eius nomen celebretur per sanctum Dei Verbum et vitam pie et Christiane institutam, ut et nos, qui accepimus, illud constanter retineamus et quotidie in eo crescamus, ac idem ab aliis certatim arripiatur et potenter per mundum dominetur, ut multi ad regnum gratiae perveniant, redemptioni fiant participes, per Spiritum Sanctum adducti, ut omnes ita in huius regis regno hic inchoato perpetuo maneamus.
53] Siquidem regnum Dei duplici ratione ad nos venire dicitur, semel in hoc mundo temporaliter per Verbum et fidem, deinde aeternaliter, et hoc per revelationem. Iam utrumque hoc precamur, ut et ad eos veniat, qui nondum in eo versantur, et ad nos, qui illud consecuti sumus, quotidianis incrementis auctum, et in futuro in vita aeterna et immortali consummandum. 54] Horum omnium non alius quam hic sensus est: Coelestis ac omnipotens Pater, precamur te, ut nobis initio tuum Verbum impertire digneris, ut evangelium pure ac sincere per mundum praedicetur. Deinde, ut per fidem quoque susceptum in nobis operetur se vivat, ut ita regnum tuum inter nos erectum vigeat per Verbum ac virtutem Spiritus Sancti, ut regnum diaboli abolitum prorsus exstirpetur, ne quid iuris aut potestatis illi in nos relinquatur, donec prorsus subversum fuerit, peccatis, morte et orco exstinctis, ut nos perpetuo in perfecta iustitia ac felicitate vivamus.
55] Ex his omnibus vides nos hoc loco non pro frusto panis aut re aliqua temporali et transitoria precari, sed pro aeterno thesauro, cuius pretium est inaestimabile. Breviter pro omnibus iis, quae Deus ipse possidet, quae multo maiora sunt, quam ut homo animo concipere auderet eam fiduciam tanta postulandi, nisi ipse haec petenda nobis in mandatis dedisset. 56] Verum quoniam Deus est, et quidem omnipotens, eum etiam honorem sibi vindicat, ut multo plura ac magnificentiora largiatur, quam ullus queat mente comprehendere, veluti fons perennis et indesinens, qui, quo largius ac copiosius manando exundat, hoc liberalius semet effundit. Nec quidquam impensius a nobis flagitat, quam ut multa et magna ab eo postulemus, et contra nobis infensus est, nihil audacter et confidenter a sua benignitate petentibus et postulantibus.
57] Nam veluti cum opulentissimus et potentissimus caesar alicui mendico eam optionem et precandi libertatem offerret, ut, quodcunque eius ferret animus, a se optaret et peteret, se paratum esse munera plane regia et magnifica largiri petenti, ille vero stolidus non plus sordido postularet sorbitio: merito utique ille pro scelerato nebulone et homine nequam haberetur, qui caesareae maiestatis mandatum ludibrio haberet, neque dignus esset amplius, qui in conspectum caesaris admitteretur. Ita quoque Deo extreme contumeliosum est tanta tamque ineffabilia bona nobis offerenti et pollicitanti, si eius inexhaustam benignitatem contemnamus, aut nos certo consecuturos non speremus, ac vix pro frusto panis impetrando precari sustineamus.
58] Verum enim vero omnis haec culpa impiae incredulitate nostrae assignanda est, non tantum bonitatis de Deo sibimet pollicenti, ut crederet ventrem a Deo nutritum iri, omitto, ut indubie speraret aliquando eiusmodi bona immortalia se consecuturum. Quare contra nos muniamus, hocque imprimis petamus, atque ita demum reliqua quoque omnia abunde habebimus, veluti Christus ipse docet [Matth. 6, 33]: Quaerite primum regnum Dei, et cetera omnia adiicientur vobis. Quomodo enim pateretur rerum temporalium nos urgeri inopia, cum aeterna et coelestis bona se nobis certo daturum persancte recepirit?

Tertia Petitio.
59] Fiat voluntas tua, sicut in coelo, sic etiam in terra.
60] Hactenus, ut nomen eius a nobis sanctificetur et colatur, tum praeterea, ut eius regnum inter nos vigeat, precati sumus; quibus duobus plene comprehensum est, quidquid ad Dei honorem et nostram salutem pertinet, ut Deum cum omnibus suis divitiis peculiariter consequamur. Verum hic alia rursus nobis incumbit et vehemens quidem necessitas, ut tantas una cum Deo acceptas divitias constanter ac firmiter retineamus, neque nos 61] ullo modo avelli inde patiamur. Nam quemadmodum in republica bonis legibus constituta non tantum eos esse oportet, qui aedilium, praetorum et praefectorum partes obeant, hoc est, qui publicis praesint aedificiis et officiorum procurationibus, sed etiam qui imperatorem agant, qui hostiles incursiones propellant, qui ab omni vi atque iniuria patriam tueantur sedulo: ita quoque hic, quamquam pro eo, quod nobis summe necessarium est, oravimus, nempe ut evangelii fieremus compotes, neque non fidei ac Spiritus Sancti participes, qui nos regat, e diaboli potestate liberet, illud tamen nobis quoque nihilo segnius orandum est, ut voluntatem suam fieri patiatur Deus. Ut enim in cognita veritate persistamus, mirae exorientur tragoediae, multaeque impugnationibus et casus nobis erunt sufferendi ab omnibus iis, qui duo priora summa ope impedire nituntur atque subvertere.
62] Nemo enim facile credit, quam diabolus omnibus repugnet viribus, ut qui ferre non potest quemquam recte docere aut sincere credere, neque illi quidquam potest accidere aegrius atque dolentius, quam quod videt nugaces et abominabilis doctrinas suas sub speciosissimo Dei nomine adoratas, iam exorta luce evangelii, detegi, atque ita turpiter subsannari, insuper e pectoribus hominum evelli, talique clade regni sui pomeria imminui. Quocirca tamquam inimicus ira percitus fremit insaniens, omnique exercitus sui robore nos incurrit et adoritur. Praeterea omnium 63] suorum copias sibi adiungens, mundi quoque et propriae carnis nostrae socia arma auxilio sibi deposcit. Etenim caro nostra per se pigra est et prona ad malum, tametsi Verbum Dei apprehenderimus et credamus. Porro autem mundus extreme malus et improbus. Hunc in nos omnibus modis incitat, instigans ac provocans, ut obiecto impedimento nos retrahat, prosternat ac denuo victos iterum suo 64] imperio subiiciat. Haec tota sua voluntas est, has cogitationes versat in animo, hoc diu noctuque molitur, nec momento quidem quieti indulget et otio, omnibus suis artibus, dolis, insidiis, rationibus, modis viisque utens, quascunque excogitare poterit.
65] Quare non est, quod quidquam certius nobis futurum polliceamur, si nobis animus est esse Christianis, quam cum diabolo et omnibus angelis eius, neque non cum mundo, nobis suscipiendas esse inimicitias, nos omnibus modis et omni molestiae genere vexaturis et infestaturis. Ubicunque enim gentium evangelium praedicatum, acceptum aut creditum fuerit et fructus produxerit, ibi necessario crucis quoque persecutionem consequuntur. Neque est, quod quisquam cogitet se pacate et tranquille victurum, sed semel iacta alea periclitandum esse de omnibus, quaecunque in terris uspiam possidet, de fortunis, honore, fama, aedibus, coniuge, liberis, familia, denique etiam de vita et capite proprio. 66] Hoc iam nostrae carni, nempe Adamo verteri, vehementer dolet, neque tamen malis cedendum est, sed magno animo constanter perseverandum et contra fortius eundum, ut invicta animi tolerantia, quibuscunque iniuriis impugnati fuerimus, perferamus eaque aequo animo mittamus, quaecunque per vim nobis erepta fuerint
67] Eam ob rem aeque necessarium est, ut in omnibus aliis indesinenter oremus: Tua voluntas, precor, fiat, optime Pater, non diaboli neque inimicorum nostrorum neque omnium illorum, qui tuum sacratissimum Verbum insectantur quaerentes illud opprimere, aut regnum tuum impedire. Largire quoque nobis eam animi patientiam, ut, quaecunque nobis propterea toleranda sunt, patienter sufferamus atque vincamus, ne miseranda nostra caro, pieta imbecillitate aut pigritia, repudiata cruce turpiter tergiversetur.
68] Ecce, ita simplicissime his tribus petitionibus necessitatem ipsi Deo incumbentem habemus, verumtamen propter nos. Nobis enim tantum seritur ac metitur, si quid oraverimus, nempe ita (sicut dictum est), ut in nobis quoque illud fiat, quod alioqui etiam extra nos fieri oportet. Nam quemadmodum eius nomen etiam nobis non orantibus sanctificari et regnum eius venire debet, ita quoque voluntas eius non potest non fieri, quamquam diabolus cum omnibus suis auxiliaribus copiis ei repugnet, irascatur et insaniat summa ope nitens totum evangelium subvertere. Verum propter nosmet ipsos nobis orandum est, ut eius voluntas inter nos etiam adversus eiusmodi illorum insanias completa locum inveniat, ut omnis illorum conatus frustra sit, et nos adversus omnem iniuriarum vim atque insectationem inconcussi perseveremus ac talem Dei voluntatem nobis nunquam displicere sinamus.
69] Talis, inquam, oratio iam nunc nostra debet esse tutela et propugnatio, quae fuget prosternatque omne, quidquid diabolus, episcopi, tyranni et haeretici adversus evangelium nostrum insidiose moliuntur. Permitte sane, ut omnes magno erga nos irascantur stomacho, omnem (quod aiunt) moventes lapidem, ut collatis in unum consiliis decernant, quomodo nos velint opprimere, subvertere, evellere, ut suae voluntatis et consilii fiant compotes. Horum omnium improbis consiliis et perfidis conspirationibus unum atque alterum Christianum hac armatum precatiuncula non verebor opponere, ille noster murus erit et propugnaculum, quo victi ac profligati 70] foede succumbent. Hanc equidem consolationem habemus et hanc fiduciam obtinemus, certo fore, ut diaboli ac omnium inimicorum nostrorum voluntas atque consilium facta irrita evanescent, quamlibet tandem ferociter insolescant, aut semet securos et potestes esse confidant. Nisi enim illorum voluntas intercepta ingringeretur, regnum Dei locum in terris non haberet, sed neque nomen eius sanctificaretur

Quarta Petitio.
71] Panem quotidianum da nobis hodie.
72] Hoc loco χοίνικος καὶ καρδόπου memores sumus, hoc est, victus nostri alendo corpori et temporali vitae sustentandae necessarii. Est autem verbum perbreve ac simplex, sed tamen late patens. Ubi enim panem quotidianum precaris ac nominas, ibi omnia, quae ad quotidiani panis fruitionem pertinent, precaris, et rursus eadem opera deprecaris etiam omnia, quae huic impedimento esse possunt. Quare generis alimenta nobis producentem. Nisi enim Deus e terris fruges sineret excrescere, insuper easdem benediceret et a calamitate defenderet, nunquam pistum panem e clibano extraheremus aut discumbentibus proponeremus.
73] Ut autem compendiose dicamus, haec petitio conclusa in se complectitur omnia, quaecunque ad hanc vitam in hoc saeculo traducendam pertinent, cuius solius gratia quotidiano pane opus habemus. Iam non tantum ad hanc vitam sufficit, ut corpori nostro prospectum sit, unde alatur et tegatur aliaque habeat necessaria, verum etiam, ut cum iis hominibus, quibuscum conversamur et vivimus, quibuscum commercia et omnis generis negotia et contractus sociamus et exercemus, pacata ac tranquilla temporis conditione fruamur, et in summa, quidquid ad politicam, civilem et domesticam rerum administrationem pertinet. Etenim ubicunque locorum et domesticae et civilis administrationis usus interceptus aut conturbatus fuerit, ut perpetuum tenorem quietis obtinere nequeat, ibi quoque vitae alimenta intercepta sunt, planeque de victu nostro actum est. 74] Estque prorsus res omnium maxime necessaria, diligenter orare pro magistratibus, quippe quorum tutela et opera Deus nobis potissimum victus copiam huiusque vitae tranquillam conditionem conservat. Nam quamquam omnibus rebus a Deo datis abundaremus affluentissime, harum tamen nullam retinere pussumus, neque etiam cum securitate frui et gaudio, nisi constantem et pacatam reipublicae administrationem nobis tribuerit. Ubi enim motus vigent et tumultus fervent bellici, hic quoque panis quotidianus subtractus est aut ad minimum impeditus.
75] Quare cuiusque boni et vigilantes principis insignia multo iustius pane insignirentur quam leonis imagine aut sertis rutae, aut ipsa moneta imaginis loco panes insculpto [insculpti] aptius cuderentur, admonendi gratia cum eos tum ipsorum quoque subditos, esse videlicet principes, quorum officio tutelam ac pacem haberemus, neque sine illis aut panem edere aut eundem nos servare posse. Cuius rei gratia omni etiam honore digni sunt, ut illis per nos benigne detur, quidquid ex officio dare debemus et possumus, veluti iis, quorum beneficio omnibus, quaecunque possidemus, molliter ac quiete fruimur, cum alioqui ne assem quidem eramus servaturi. Adhaec, ut pro illis ipsis quoque oremus, nostri est officii, ut per eos Deus plus benedictionis et bonorum nobis largiri dignetur.
76] Sit ergo ita paucissimis indicatum et delineatum, quousque haec protendatur oratio, nempe per omnia huius vitae negotia atque commercia. Ex his iam aliquis prolixas preculas posset componere ac multis verbis omnes partes, quae huc referendae sunt, singillatim percensere, nimirum haec nos orare, ut Deus nobis praestet victus et amictus copiam, domum, prosperam corporis valetudinem, utque fruges in agris magno cum foenore laetas provenire sinat. Deinde ut domi quoque rei familiaris procurationem adiuvet, ut uxorem pudicam, probos liberos, bene moratam det familiam et servet incolumem, nostrum laborem, opificium aut quamcunque tandem rem efficiendam habemus, prosperet atque promoveat, fideles vicinos ac honos amicos nobis 77] iungat et offerat etc. Praeterea ut caesari, regibus et omnibus ordinibus, cumprimis vero nostrae ditionis principi eiusque consiliariis, proceribus atque praefectis sapientiam, fortitudinem et prosperitatern bene regnandi suppeditet atque adversus Turcas et omnes inimicos victoriam, subditis vero et communi plebeculae obedientiam, pacem et mutuam 78] inter sese vivendi concordiam. Contra, ut nos ab omnibus detrimentis victus ac vitae custodiat, a perniciosas tempestatibus, a saeva grandine, a calamitosis incendiis, a tristibus aquarum inundationibus, a veneno, ab annis pestiferis, a pecorum letali contagio, a belli saevitia et caedibus, ab annonae difficultate, ab exitiosis bestiis, a pravis hominibus, a virulentis 79] linguis, etc. Haec enim omnia diligenter inculcare simplicibus non est inutile, haec videlicet atque similia a Deo dari oportere et ab eodem precibus impetranda esse.
80] Potissimum autem haec oratio contra hostem etiam nobis infensissimum, nempe diabolum, adornata est. Haec enim omnis eius est cogitatio et desiderium, ut haec omnia, quaecunque a Deo impertita habemus, nobis auferat. Neque contentus est rerum spiritualium procurationem foede conturbare, ut animas suis nugis seductas suo imperio subiiciat, verum manibus pedibusque obstat etiam enixe studendo, ne qua in terris externorum rerum administratio aut civilis status honeste et pacate institutus diu consistat, unde tot passim lites, iurgia, caedes, motus, seditiones, tumultus et belia concitat. Insuper tempestates et grandines emittit e nubibus aut contagione pecus inficit aut corrupto coeli tractu 81] aërem reddit pestilentem et tabificum. In summa, maxime discruciatur animo, unum aliquem vel bolum panis nos a Deo habere reliquum eoque pacate vesci. Et si in illius potestate esset constitutum, nec post Deum oratio nostra obstaret, sane ne culmum quidem in agris servaremus incolumem, neque salvum obolum in marsupio, imo nec unius horulae usuram ad vivendum nobis concederet, cumprimis vero iis, qui Verbum Dei habent et vere Christiani esse ex animo cupiunt.
82] Ecce, ad hunc quidem modum Deus nobis indicat, quomodo omnes necessitates nostrae sibi curae sint, tum quam fideliter etiam temporalis victus nostri rationem habeat. 83] Et quamquam hunc impiis etiam hominibus et improbis nebulonibus affatim suppeditare soleat atque tueri, nihilominus tamen vult, ut pro eo consequendo oremus, ut certo cognoscamus nos haec omnia ab eius munificentia et liberalitate accipere, quo ita eius paternam bonitatem erga nos propensam non dubiis argumentis perspiciamus. Ubi enim manum suam aut clauserit aut subtraxerit, nihil feliciter provenire potest aut denique retineri, id quod quotidie verissimum esse experimur. 84] Quam enim hodie miseriam non patimur, adulterina saltem moneta, imo potius quotidianis aggravationibus et exactionibus in publicis commerciis, contractibus, negotiis, laboribus, eorum videlicet, qui pauperes pro sua libidine opprimunt, eorundemque victum decurtant et imminuunt? Quod quidem nobis perferendum est; ceterum illi sibi prospiciant, ne communis orationis iacturam faciant, sibi etiam atque caventes, ne hanc Orationis Dominicae particulam sibi adversam habeant.

Quinta Petitio.
85] Et remitte nobis debita nostra, sicut et nos remittimus debitoribus nostris.
86] Hic articulus miseram et aerumnosam vitam nostram attingit, quae, quamquam Dei Verbum habeamus, credamus, eius voluntatem faciamus et perferamus, eiusque donis ac benedictionibus alamur, peccatis tamen vacua et immunis non est, adeo ut adhuc quotidie prolabamur modumque excedamus, in mundo viventes cum hominibus, multa nobis aegre facientibus, causamque impatientiae, iracundiae, ultionis et similium exhibentibus. 87] Adhaec diabolum a tergo nos infestantem habemus, qui ab omni parte nos impugnat, contraque priores (ut dictum est) articulos omnibus modis decertat, ita ut non sit possibile in tam frequenti et assiduo certamine non quandoque succumbere.
88] Quamobrem hic iterum magna necessitudo orandi nobis incumbit: Optime Pater, remitte nobis debita nostra! Non quod non ante aut citra nostram precationem peccata nobis non remiserit (siquidem evangelium nobis dono dedit, in quo merae peccatorum condonationes continentur, priusquam pro illo impetrando oravimus, aut illud nobis in animum venit). Verum propterea nobis orandum est, ut talem remissionem agnoscamus et accipiamus. 89] Cum enim carnis, in qua vivimus quotidie, ea sit indoles et ingenium, ut Deo non fidat et credat, semper pravis sit dedita concupiscentias, ut in dies singulos dictis ac factis, faciendo et omittendo peccemus, quare conscientiae tranquillitas conturbatur, ut Dei iram atque indignationem perhorrescat, et ita consolationem et fiduciam evangelii amittat, peropus est quotidie atque adeo citra intermissionem huc cursitare, consolationis petendae gratia, qua conscientiam iterum erectam sublevemus.
90] Verum enim vero hoc eo valere debet, ut Deus insolescentis animi tumorem nobis infringat, inque humilitate retineat. Eam enim sibi praerogativam, soli praeservavit, ut, si quis ob suam probitatem sibi nimium placere, eam confidenter iactare velit, aliosque arroganter contemnere, ad se reversus semet ipsum intueatur, hancque orationem sibi ante oculos ponat, ita fore, ut mox inveniat se aliis nihilo meliorem esse. Omnibus enim nobis coram Deo cristae demittendae et contrahendae sunt, ac gaudendum, ut remissionis fiamus participes. 91] Nec quisquam inducat animum eo se rem perducturum, ut, quamdiu hic vivimus, non opus habeat ea remissione. In summa, nisi citra intermissionem remittat Deus, actum est de nobis.
92] Iam itaque huius precationis hic est sensus, ne Deus peccata nostra intueatur, neve meritis nostris debita praemia reddat, sed nobiscum clementer agat, peccatorum concedens veniam, quemadmodum pollicitus est, atque ita nobis laetam ac interritam largiatur conscientiam, qua animati coram eo et stare et precari queamus. Ubi enim cordi cum Deo non recte convenit, neque talem haurire potest fiduciam, nunquam in perpetuum aliquid ab eo precari sustinebit. Porro autem eiusmodi fiducia et animus laetitia gestiens non aliunde venire potest, quam si certo sciat peccata sibi esse remissa.
93] Verum huic precationi necessarium, attamen consolationis plenum, adiectum est auctarium: Sicut et nos remittimus debitoribus nostris. Pollicitus est, ut securi essemus, omnia peccata nobis esse remissa et condonata, ita tamen, ut nos vicissim proximo nostro offensiunculas, quibus ab eo laesi 94] sumus, benigne remittamus. Nam quemadmodum nos quotidie nostris peccatis Deum offendimus, et tamen ille omnia nobis benigne ignoscendo condonata ita nostri quoque erit officii proximo subinde dare veniam, qui damno, vi atque iniuria nos afficit, dolo malo nobiscum agit etc. Si gravaris ignoscere proximo, 95] non est, quod tibi pollicearis aut cogites, Deum tibi tua peccata condonaturum. Sin autem benigne ignoveris aliis, ea tibi consolatio et securitas proposita est, ut in coelo 96] quoque certo tibi ignoscatur. Et hoc quidem non propter tuam ignoscentiam aut veniam, quam largiris proximo; libere enim facit et gratuito ex mera gratia, cum illud se facturum receperit, quemadmodum docet evangelium: verum ut nos certos ac securos faciat, tamquam symbolo seu certo signo una cum promissione proposito, quae huic orationi consonat Luc. 6, 37: Remittite, et remittetur vobis. Eam ob rem Christus quoque Matth. 6, 14 illico post traditam orandi rationem repetita inquiens: Si enim remiseritis hominibus peccata eorum, remittet et vobis Pater vester coelestis delicta vestra.
97] Proinde huic orationi tale signum annexum est, ut nos orantes promissionis admoneat, ut ita cogitamus: Optime Pater, ideo ad te oratum venio, ut mihi ignoscas propitius, non quod operibus queam satisfacere aut veniam a te promereri, sed cum tu hoc nobis promiseris, adiecta etiam sphragide, ut tam certus sim veniae, ac si dictam a te 98] absolutionem accepissem. Quantum enim baptismum et sacramentum, pro externo signo constitutum, praestat, tantum etiam hoc signum conscientiam nostram corroborare atque exhilarare potest, estque ideo institutum pro aliis, ut hoc omnibus horis uti et frui queamus, ut re, quam semper nobiscum in parato habeamus.

Sexta Petitio.
99] Et ne inducas nos in tentationem.
100] Iam quidem satis superque audivimus, quantum requirat laboris et operis omnia, quaecunque precamur, retinere et in illis constanter perseverare, tamen vel sic vix fieri posse, ut non labamur et hallucinemur. Adhaec quamquam erratorum veniam et conscientiae tranquillitatem consequamur, ac per omnia a peccatis perpurgati simus, ita tamen vitae nostrae ratio comparata est, ut hodie unus aliquis stet, postero die cadat. Quapropter iterum nobis orandum est, ne nos iam probitatem et iustitiam consecutos, et pacata erga Deum conscientia versantes, retro prolabi ac tentationum impugnationibus cedere sinat.
101] Est autem triplex tentatio seu (ut Saxones nostri iam olim locuti sunt) conversio [persuasio, seductio], videlicet carnis, 102] mundi et diaboli. Siquidem in carne versamur ac veterem Adamum humeris nostris circumferimus, hic suis movetur affectibus, et nos subinde provocat ac pellicit ad turpitudinem, ad socordiam, ad crapulam et ingluviem, ad avaritiam et fraudulentiam, ad decipiendum et defraudandum proximum, et, ut in summa dicam, ad omnes pravas cupiditates, quae natura nobis insitae sunt, quaeque in nobis saepe numero excitatur, ab aliis videlicet sodalibus, perniciosus exemplis, audiendo et videndo; quae non raro vel Davidis animum, vel si uspiam adhuc fuit incorruptior, possint inflammare atque corrumpere. 103] Deinde huic succedit mundus, a quo et dictis et factis offendimur, ac plane ad iracundiam et impatientiam compellimur. Atque ut summatim virtutes mundanas perstringam, hic nihil aliud videre est quam odium et invidentiam, inimicitias, simultates, iurgia, vim, iniurias, perfidiam, ultionem, maledicentiam, convicia, contumeliam, superbiam et insolentiam, nimio ornatu, honore, iactantia atque potentia semet efferentem, ubi nemo posteriores ferre sustinet, sed reliquos omnes sua pompa post se relinquere studet.
104] Hic succenturiatus accedit nunc diabolus, passim instigans ac provocans. Verum praecipue in his perturbandis occupatus est, quae ad conscientiam et spiritualia negotia pertinent, nimirum ut ex aequo et Verbum et opera Dei ventis et aurae, quod dicitur, committamus et contemnamus, ut a fide et caritate nos avellat et in superstitionem, pravam nostri fiduciam et cordis indurationem aut in extremam desperationem et Dei abnegationem et exsecrationem aliaque innumera et detestanda piacula iterum nos praecipitet. Hi iam sunt laquei et retia, imo potius illa ignita tela, quae nequaquam caro et sanguis, verum diabolus in corda humana omnium venenatissime torquet et iaculatur.
105] Haec equidem magna sunt et ardua pericula nec levium tentationum impugnationes, quae cuique Christianorum perferendae sunt, graves abunde, si harum una sola tantum toleranda esset. Inde omnibus horis ad orandum Deumque invocandum compellimur, quamdiu in hac calamitosa vita constituti ab omnibus partibus impugnamur, infestamur et fugamur, ne Deus nos defessos patiatur occumbere atque ita demum iterum in peccata, dedecus et incredulitatem prolabi. Absque hoc enim impossibile est vel levissimam tentatiunculam vincere.
106] Iam hoc dicitur non in tentationem inducere, quoties vim ac robur resistendi nobis suppeditat, neque tamen tentatione sublata aut adempta. Neque enim quisquam tentationem tentationem aut illectamenta devitare potest, donec in carne vitam egerit, et diaboli copiis circumvallatus fuerit. Et velimus nolimus, tentationes nobis sufferendae sunt, atque etiam in illis ipsis nobis versandum est. Porro autem hoc deprecamur, ne in easdem prolabamur et in iis submergamur.
107] Quare longe alia res est, tentationes persentire et iisdem consentire. Persentire omnes cogimur, neque tamen easdem omnes, sed nonnulli plures et graviores; veluti iuventus praecipue carnis tentationibus infestatur; deinde, qui ad maturam et constantem aetatem pervenerunt, iam grandiores facti, a mundo tentantur; alii vero, qui rebus spiritualibus sunt impliciti, nimirum fortes illi 108] Christiani, a diabolo. Verum eius modi tentationum sensus, quando praeter voluntatem nostram nobis obiiciuntur, nemini nocere possunt. Nisi enim sentirentur, tentationes dici non possent. Porro tum demum consentimus illis, quando laxatis habenis iisdem indulgemus, neque vi neque oratione repugnantes.
109] Quapropter convenit nos Christianos esse instructos ac quotidie assiduam tentationum pugnam exspectare, ne quis tam oscitanter et secure in utramvis (quod aiunt) aurem dormiat, quasi diabolus procul a nobis absit, sed, ubi ictus praevidendi et declinandi sunt, diligenter advigilet. Quippe quamquam modo purus et castus sim, sim etiam patiens, mitis et dulcis, stans firma fide munitus, fieri tamen potest, ut hac hora diabolus tam pestifero et violento telo cor meum configat, ut vix queat persistere. Eiusmodi enim hostis est, qui nunquam cessat aut defatigatur, adeo ut, ubi una tentationis procella impugnandi finem fecerit, subinde decem aliae suboriantur.
110] Quapropter in tanta difficultate non aliud relinquatur consilium aut remedium, quam ad hanc orationem confugiendi, ac cum Deo ex corde ita loquendi: Tu me orare iussisti, optime Pater; fac, precor, ne victus tentationibus retro in antiquam flagitiorum lernam prolabar. Hoc facto videbis ac senties eas desinere ac minui, easdemque pietas herbam tibi porrecturas. 111] Alioqui si tuis cogitationibus et proprio consilio tibi opem ferre annisus fueris, rem malam tantum deteriorem facies, ac diabolo maiorem te impugnandi occasionem praebebis. Siquidem serpentinum caput habet, quod ubi foramen, per quod irrepere poterit, nactum fuerit, totum corpus nemine obstante illico subsequitur; ceterum oratione fugari ac repelli potest.

Ultima Petitio.
112] Sed libera nos a malo. Amen.
113] Graeci codices hoc loco ita habent: ἀλλὰ ῥυ̃σαι ἡμα̃ς ἀπὸ του̃ πονηρου̃, Quae verba perinde sonare videntur, quasi loquatur de diabolo, quasi velit uno fasce omnia perstringere, ut huius orationis summa adversus hostem nostrum capitalissimum instituta sit. Ille enim is est, qui ea omnia, quae oramus, summo studio impedire conatur, nempe Dei nomen seu gloriam, Dei regnum et voluntatem, panem quotidianum, pacatam et laetam conscientiam etc.
114] Quamobrem haec omnia summatim complectamur orantes: Carissime Pater, da, precor, ut ab omni malo atque infortunio liberemur. 115] Nihilominus tamen ea quoque una inclusa sunt, quaecunque mala sub regno diaboli nobis possunt contingere, cuius generis sunt egestas, dedecus, mors et breviter omnium calamitatum et miseriarum tragoedia, quae in terris multiplex et immensa est. Nam diabolus, cum non tantum mendax, verum etiam homicida sit, nunquam non nobis insidiose necem machinatur, ut animo suo morem gerat, nobis in periculosos casus praecipitatis aut damno corporis affectis. Inde fit, ut complures fracta cervice perimat, multos immissa insania rationis usu privet, nonnullos in undis submersos suffocet ac multos ad mortem voluntariam sibimet consciscendam adigat aut alios quospiam casus terribiles subire compellat. 116] Quare nihil aliud in terris nobis superest operis, quam ut indesinenter adversus capitalem hunc hostem oremus. Nisi enim divinitus conservaremur, ne unicam quidem horam ab insidiis eius tuti essemus.
117] Ex his iam dictis facile perspicis, quomodo Deus pro omnibus rebus, etiam iis, quae corporalem sunt, rogari postulat, ut nusquam alibi quam apud eum unice ullum quaeratur 118] aut exspectetur auxilium. Ceterum hoc ultimo loco posuit. Si enim ab omnibus malis custodiri et liberari cupimus, necessum est, ut antea nomen eius in nobis sanctificetur, regnum eius penes nos sit, voluntas eius fiat. His, inquam, ante peractis, tum demum nos a peccatis, ab ignominia custodiet, praeterea ab omnibus aliis, quae aut dolori aut perniciosa nobis esse queant.
119] Ita nobis Deus omnes necessitates nostras, quibus premimur, compendiosissime proposuit, ne qua nobis relinqueretur negligendae orationis excusatio. Verum in hoc summa vis orationis sita est, ut dicere quoque discamus Amen, hoc est, non haesitare, orationem nostram certo esse exauditam et futurum esse, quod precati sumus. Nihil enim aliud est, quam non haesitantis fidei verbum, non orantis temere, sed scientis Deum non mentiri, 120] posteaquam audiendi facilitatem et certitudinem pollicitus est. Iam ubicunque talis fides non est, hic neque verae orationi locus esse potest.
121] Quare perniciosa quaedam illorum est opinio ita orantium, ut non audeant Amen quoque ad finem orationis adiicere, hoc est, certo concludere se exaudiri, verum in dubio perseverant dicentes: Qui vero tantum mihi sumerem, ut iactarem Deum meas preces exaudivisse, cum me peccatorem esse non ignorem etc.?
122] Huius rei causa est, quod non ad promissionem Dei, sed ad opus proprium suamque dignitatem respiciant. Unde fit, ut suis orationibus Deum tantum subsannent et mendacii 123] coarguant. Hinc quoque quamlibet prolixe orantes consequuntur nihil, quemadmodum divus Iacobus inquit [1, 6]: Qui orat, in fide oret, nihil haesitans. Qui enim haesitat, similes est fluctui maris, qui a vento movetur et circumfertur; non ergo existimet homo ille, quod accipiat aliquid a Domino. Ecce, tanti 124] refert apud Deum, ut certi simus nos non frustra orare, et ut nullo modo preces nostras vilipendamus.
——————————

Quarta Pars Catechismi.
—————
DE BAPTISMO.
1] Hactenus tres principales communis Christianae doctrinae partes exsecuti sumus. Praeter has superest, ut de duobus quoque sacramentis ab ipso Christo institutis disseramus, de quibus cuivis Christiano ad unanimum brevis quaedam institutio tenenda est; quandoquidem his ignoratis nemo Christianus esse potest, tametsi hactenus nihil prorsus recti, nihil sani de his traditum est populo. 2] Primum vero ipsum baptismum tractandum nobis proponamus, perquem primitus in Christianorum communionem cooptamur. Ut vero recte percipiatur, ordine cuncta explicabimus, tantum ea tradituri, quae cognitu erunt necessaria. Quomodo enim adversus haereticos baptismum defendendus sit, hoc doctis relinquentes commendabimus.
3] Principio operae pretium est ipsa verba exacte nosse, in quibus fundatus est baptismus, et ad quae omnia respiciunt, quae de baptismo tractanda sunt, nempe ubi Christus inquit, Matthaei ultimo, v. 19:
4] Euntes in mundum universum, docete orantes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.
Item Marci ultimo, v. 16:
5] Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Qui vero non crediderit, condemnabitur.
6] In his verbis primum tibi notandum et expendendum venit, hic exstare Dei mandatum et institutionem, ne dubitemus baptismum rem divinam esse, non ab hominibus excogitatam aut inventam. Nam quemadmodum pro certo dicere possum, Decem Praecepta, Symbolum Fidei, Orationem Dominicam nullum hominem e suo capite produxisse, sed ab ipso Deo data et manifestata esse: ita non minus vere iactare possum baptismum non esse humanae rationis commentum, sed ab ipso Deo institutum, adhaec severe praeceptum, ut nosmet baptizandos offeramus aut non salvari nos posse, ne quis in eam cogitationem forte veniat, rem esse tam leviculam, ac rubeam 7] novam tunicam induere. In hoc enim summa vis et virtus pendet, ut baptismum veluti rem praeclaram ac pretiosam magni aestimemus. De eo enim vel maxime pugnamus et dimicamus: siquidem iam mundus ita refertus est sectis vociferantibus baptismum esse rem externam, rem externam 8] vero nullius esse usus aut momenti. Verum pone esse rem quomodocunque externam; hic autem exstat Dei verbum et mandatum, quo baptismum instituitur, fundatur et confirmatur. Quidquid autem Deus instituit et faciendum praecipit, certe non rem nihili, sed rem pretiosam et utilem esse necesse est, tametsi quoad externam faciem stramineo culmo vilior 9] esset. Potuimus hactenus per multa saecula magni facere papam literis ac bullis suis vanissimis distribuentem indulgentias, altaria aut templa confirmantem, tantum propter concessa sigilla et literas. Quanto maiore in pretio atque existimatione nobis baptismus habendus est, cuius ipse Christus auctor exstitit, quem ipse praecepit, instituit ac in cuius nomine administrator. Ita enim verba sonant: Ite et baptizate, sed non in vestro, verum in Dei nomine.
10] Siquidem baptizare in nomine Dei non est ab hominibus, sed ab ipso Deo baptizari. Quapropter, quamquam manu hominis administratur, revera tamen proprium Dei opus censendum et habendum est. Ex quo quivis haud difficulter potest colligere baptismi opus multo esse sublimius et praestantius quam ullum opus factum ab ullo divorum aut hominum. Quae enim opera possunt esse dicive maiora quam Dei opera?
11] Sed enim hic omni studio occupatus est diabolus, ut factitia quadam larva et facie nos decipiat et a Dei opere ad nostrum opus nos abducat. Multo enim splendidius et praeclarius esse videtur, Carmelitam quempiam magna et laboriosa quaedam facere opera, et nos ipsi multo maioris opera et merita nostra 12] quam Dei aestimamus. Verum Scriptura ita docet: quamquam omnium monachorum opera, quantumvis nitentia, in unum conflata cumularentur, neque tamen tam pretiosa habenda forent, quam si Deus tantum stipulam humo sustulerit. Quid ita? Propterea, quod persona nobilior est atque excellentior. Iam vero hoc loco persona nequaquam iuxta opera, verum opera iuxta personam aestimanda sunt, a qua dignitatem mutuantur 13] et pretium. Verum hic insana ratio perverse ac praepostere iudicans ita existimat, cum non perinde splendidam faciem baptismus prae se ferre soleat atque opera, quae ipsa facit, nullius etiam momenti esse baptismum.
14] Ex his iam memoratis sanum intellectum percipe atque interrogatus, quid baptismus sit, ita responde: non esse prorsus aquam simplicem, sed eiusmodi, quae verbo et praecepto Dei comprehensa et illi inclusa sit et per hoc sanctificata, ita ut nihil aliud sit quam Dei seu divina aqua; non quod aqua haec per sese quavis alia sit praestantior, sed quod ei verbum ac praeceptum Dei accesserit.
15] Quocirca mera sycophantia est et diaboli illusio, quod hodie nostri novi spiritus, ut blasphement et contumelia afficiant baptismum, verbum et institutionem Dei ab eo divellunt, nec aliter intuentur eum, quam aquam e puteo haustam ac deinceps ita blasphemo ore blaterant: Quid vero utilitatis manus aquae plena praestaret animae? Quis 16] vero adeo vecors et inops animi est, qui hoc ignoret, divulsis baptismi partibus aquam esse aquam? Qua vero fronte tu tibi tantum sumis, ut non vercaris ab ordinatione Dei pretiosissimum κειμήλιον avellere, quo Deus illam constrinxit et inclusit, neque inde divelli vult aut seiungi? Quippe verbum Dei aut praeceptum, item nomen Dei in aqua ipse solet esse nucleus, qui thesaurus ipso coelo et terra omnibus modis nobilior est et praestantior.
17] Ad hunc ergo modum ita discerne, longe aliam rem esse baptismum atque omnes alias aquas: non naturalis essentiae gratia, sed quod huic aliquid praestantioris rei adiungitur. Ipse enim Deus baptismum suo honestat nomine suaque virtute confirmat. Eam ob rem non tantum naturalis aqua, sed etiam divina, coelestis, sancta et salutifera aqua, quocunque alio laudis titulo nobilitari potest, habenda et dicenda est; hocque nonnisi verbi gratia, quod coeleste ac sanctum verbum est, neque a quoquam satis ampliter, digne et cumulate laudari potest, siquidem omnem Dei virtutem et potentiam in se habet 18] comprehensam. Inde quoque baptismum suam accipit essentiam, ut sacramenti appellationem mereatur, quemadmodum sanctus etiam docet Augustinus: Accedat, inquit, verbum ad elementum, et fit sacramentum, hoc est, res sancta atque divina.
19] Quocirca nunquam non docemus, sacramenta et omnes res externas, a Deo ordinatos et institutam, non intuendas esse iuxta crassam illam et externam larvam, veluti nucis putamina intuemur, sed quemadmodum hisce verbum Dei inclusum sit. 20] Neque secus de parentum statu et magistratibus loquimur, quos si eatenus intueri volumus, quatenus nares, oculos, aures, cutem, pilos, carnem et ossa habeant, tum Turcis et gentilibus sunt similes, ac aliquis dicere posset: Cur hos rnaioris facerem quam alios? Atqui accedente praecepto: Honora patrem tuum et matrem tuam, alium virum video, divina maiestate et gloria indutum et exornatum. Praeceptum, inquam, aureus ille torques est, quem collo circumfert, imo potius corona in capite, indicans, quomodo et quamobrem haec caro et sanguis honorandi sint.
21] Ita quoque ac multo quidem vehementius baptismo honor habendus est propter verbum, quippe quem ipse Deus et verbo et facto honoravit, adhaec miraculis coelitus ostensis confirmavit. Num enim putas rem fuisse ioctilarem, cum Christus semet ipsum Iohanni baptizandum offerret, coelum simul aperiretur, et Spiritus Sanctus propalam e coelo columbina specie descenderet, nec quidquam aliud adesset, quod non certissimis documentis divinam maiestatem et gloriam repraesentaret?
22] Quare iterum atque iterum repetens moneo, ne haec duo, verbum et aquam, ullo modo disiungi atque divelli patiamur. Separato enim inde verbo, non alia est aqua atque illa, qua in culina ad elixandas carnes culinae praefecta utitur, potestque non male balneatorum dici baptismum. Ceterum coniuncta verbo, sicut Christus ordinavit et instituit, tum sacramentum est, ac Christi baptismum dicitur. Et haec prima huius institutionis pars sit de essentia et dignitate huius sacramenti.
23] Deinde, posteaquam certi sumus, quid sit baptismum et quid de eo sentiendum, etiam illud nobis discendum venit, quamobrem et in quem usum baptismi ratio instituta sit, hoc est, quid utilitatis baptizatis afferat, conferat et pariat. Verum neque hoc melius atque compertius, quam ex verbis Christi supra citatis, sciri potest ac percipi, nimirum: Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Quare 24] rei summam ita simplicissime complectere, hanc videlicet baptismi virtutem, opus, fructum et finem esse, ut homines salvos faciat. Nemo enim in hoc baptizetur, ut princeps evadat, verum, sicut verba sonant, ut salvus 25] fiat. Ceterum salvum fieri scimus nihil aliud esse, quam a peccati, mortis et diaboli tyrannide liberari, in Christi regnum deferri, ac cum eo immortalem vitam agere.
26] Ex hoc iterum non obscure perspicis, quanti momenti ac pretii baptismum habendus sit, in quo tam inaestimabilem tamque ineffabilem thesaurum consequimur. Atque hoc ipsum sufficienter indicate baptismum solam ac simplicem aquam esse non posse. Eius enim virtutis simplex aqua esse non potest, verum enim vero Dei verbum facit, tum quod (ut supra diximus) Dei nomen in illo sit. 27] Iam ubicunque Dei nomen est, ibi vitam quoque et summam felicitatem esse necesse est, ut non iniuria divina, beata, fructuosa et omnis gratiae plena aqua dici possit. Etenim verbi divini accessione eam virtutem consequatur, ut λουτρὸν παλιγγενεσίας lavacrum regenerationis sit, sicuti nominat Paulus ad Titum tertio, v. 5.
28] Quod autem nasutuli nostri μωρόσοφοι, novi illi spiritus, superciliose admodum fabulantur, fidem solam esse, quae salvos faciat, opera vero et res externas ad salutem consequendam nihil praestare aut facere: respondeo sane in nobis nihil aliud facere aut operari salutem quam fidem, qua de re mox infra 29] latius. Atqui hoc caecorum duces videre nolunt, fidem necessario aliquid habere, quod credat, hoc est, cui innitatur, et qua re suffulta persistat. Ita iam fides aquae adhaeret creditque baptismum esse, in quo mera beatitudo, et vita est, non aquae virtute (ut abunde dictum est), sed per hoc, quod baptismus verbo et ordinatione divina unitus et confirmatus est, eiusque nomine nobilitatus. Iam haec credens, quid aliud quam in Deum credo, ut in eum, qui suum verbum baptismo indidit et inseruit, ac nobis externas res proponit, in quibus tantarum rerum thesaurum comprehendere queamus?
30] Iam usque adeo insaniunt novi illi spiritus, ut disiungere non vereantur fidem et rem, cui fides adhaerescit et alligata est, tametsi externa sit. Verum haec non potest non externa esse, ut sensibus percipi et comprehendi possit, atque ita deinceps animo infigi, quemadmodum totum evangelium externa quaedam et corporalis est praedicatio. In summa, quidquid Deus in nobis facit et operatur, tantum externis, istius modi rebus et constitutionibus operari dignatur. Ubicunque iam loquitur, imo potius quocunque aut per quemcunque locutus fuerit, eo fidei dirigendi sunt oculi, 31] eique adhaerendum. Iam hic verbum Dei in promptu habemus (Marc. 16, 16): Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Quorsum ista verba alias quam de baptismo dicta sunt, hoc est, de aqua divino ordine fundata et confirmata? Ex hoc sequitur, ut is, qui baptismum contemnit et reiicit, verbum Dei, fidem et Christum quoque reiiciat eo nos ducentem et baptismo alligantem.
32] Tertio, cognita iam ingenti cum virtute tum utilitate baptismi, videamus ulterius, quae persona sit talia accipiens, quae per 33] baptismum offeruntur. Hoc iterum pulcherrime et clarissima in his verbis expressum est: Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Hoc est, sola fides personam dignam facit, ut hanc salutarem et divinam aquam utiliter suscipiat. Cum enim hoc in verbis una cum aqua nobis offeratur et proponatur, non alia ratione potest suscipi, quam ut hoc 34] ex animo credamus. Citra fidem nihil prodest baptismum, tametsi per sese coelestis et inaestimabilis thesaurus esse negari non possit. Ideo unicum illud verbum (qui crediderit) tantum potest, ut excludat atque reiiciat omnia opera, quaecunque facere poterimus hoc animo, ut per ea salutem consequamur et promereamur. Iam enim ita irrevocabiliter decretum est, quidquid fides non est, illud ad consequendam salutem nihil profuturum neque tantillum consecuturum.
35] Quodsi, ut solent, dixerint: Tamen ipse quoque baptismum opus est, et tu dicis opera ad salutem consequendam nullius esse momenti, ubi tunc manet fides? Responde: Sane vero nostra opera ad salutem nihil faciunt; porro autem baptismum non nostrum, sed Dei opus est. Dei enim baptismus, ut dictum est, longe lateque a balneatoris baptismo tibi secernendus est. Dei autem opera salutifera sunt et ad salutem consequendam necessaria, neque excludunt, sed fidem requirunt, citra 36] quam comprehendi non possent. Eo enim, quod te aqua perfundi sinis, baptismum nondum percepisti aut servasti, ut inde aliquid emolumenti ad te redeat. Verum inde primum tibi proderit, si hoc consilio temet baptizandum obtuleris, ut Dei mandato et institutioni satisfacias, ut in nomine Domini baptizatus promissam in aqua salutem consequaris. Iam hoc neque manus neque corpus efficere potest, sed corde credendum est.
37] Ita vides liquido hic nullum esse opus, quod a nobis fiat, sed thesaurum, quem ille nobis largitur, sola fides apprehendit; non secus atque Dominus Iesus in cruce nullum opus est, sed thesaurus Verbo comprehensus nobisque oblatus, quem sola fides apprehendit et consequatur. Iniuriam itaque nobis faciunt, cum adversus nos vociferantur, quasi contra fidem doceamus, cum tamen unice illam urgeamus et inculcemus, ut quae tam sit necessaria ut sine illa nihil quidquam possimus apprehendere aut consequi.
38] Ita quidem habemus tres huius sacramenti partes, quas quivis Christianus tenere debet, praecipue vero, quod baptismus Dei sit constitutio, in omni honore ac pretio habenda. Quae una abunde satis nos movere debet, tametsi res prorsus sit externa. quemadmodum quartum praeceptum: Honora patrem tuum et matrem tuam, tantum de corporali carne et sanguine honorandis constitutum est, in quo non carnem et sanguinem, sed Dei praeceptum intuemur, cui illa inclusa sunt, cuiusque gratia caro et sanguis pater ac mater dicuntur: ita quoque, si praeter haec verba: Ite et baptizate etc. nihil nobis esset aliud, attamen nobis illa, ut Dei constitutio, arripienda essent et 39] facienda. Iam hic non tantum adest praeceptum et mandatum faciendi, verum etiam promissio. Quare multo praestantior est atque sublimior baptismi constitutio quam alia, quae a Deo praecepta et ordinata sunt; in summa, adeo plena est consolationis et gratiae, ut eius sublimitatem coelum ac terra 40] assequi nequeant. Verum hic arte opus est, ut haec vera esse credantur, neque in thesauro quidquam desiderari potest, in hoc vis sita est, ut comprehendatur et comprehensus firmiter retineatur.
Quapropter quivis Christianus per omnem 41] vitam suam abunde satis habet, ut aptismum recte perdiscat atque exerceat. Sat enim habet negotii, ut credat firmiter, quaecunque baptismo promittuntur et offeruntur, victoriam nempe mortis ac diaboli, remissionem peccatorum, gratiam Dei, Christum cum omnibus suis operibus et Spiritum Sanctum 42] cum omnibus suis dotibus. Breviter, ista omnia, quae baptismus secum apportat, omnem humanam cogitationem exsuperant, ita ut, si imbecilla natura animo repeteret, non iniuria in dubium veniret, num vera esse possint. 43] Ipse enim aestima: Quodsi uspiam gentium esset medicus ea arte praeditus, qua posset efficere, ne homines morerentur, aut si mortem oppeterent, postea tamen perpetuo viverent, quam non ad eundem maximi minimique certatim et undarum instar multis cum opibus cursitarent, ita ut prae divitum turba nulla daretur accedendi copia! Iam hic in baptismo parvis et amplis, hoc est, omnibus, gratuito ad fores usque offertur eiusmodi thesaurus et medicina, quae mortem absorbet ac homines in vita conservat.
44] Ita baptismum intuendus est et nobis fructuosus faciendus, ut hoc freti corroboremur et confirmemur, quoties peccatis aut conscientia gravamur, ut dicamus: Ego tamen baptizatus sum; quodsi baptizatus, certum est ea promissa mihi data esse, me beatum fore ac vitam immortalem et anima et corpore possessurum. 45] Ideo enim haec duo in baptismo fiunt, ut et corpus aqua perfundatur, quod praeter aquam nihil plus potest capere, et ad haec verba proferuntur, ut haec anima 46] capiat. Iam vero quoniam et aquam et verba unum baptismum esse constat, sequitur, ut et corpus et anima salva fiant ac in aeternum vivant: anima quidem per verbum, cui credit; corpus autem, quoniam animae unitum est et baptismum quoque apprehendit, qua ratione potest apprehendere. Quare neque in anima neque in corpore uspiam rem pretiosiorem habemus; siquidem baptismi auxilio prorsus sancti ac felices reddimur, id quod alioqui nulla vita, nullum uspiam opus potest assequi.
Haec quidem de baptismi essentia, utilitate et usu, quaecunque scitu erant necessaria, dicta sufficiant.
[DE PUERORUM BAPTISMO.]
47] Hoc vero loco occurrit quaestio, qua hodie diabolus per sectas suas mundum vari, illaqueat, nempe de puerorum baptismo, num illi quoque credant aut recte baptizentur. Ad 48] hanc nos ita breviter respondemus: Qui simplici intelligentia praeditus est, ille hanc quaestionem indiscussam a se removeat ac doctoribus discutiendam relinquat. Quodsi 49] tamen respondere volueris, ita responde:
Puerorum baptismum Christo placere et gratum esse, suo ipsius opere abunde ostenditur, nempe quod Deus illorum non paucos sanctificavit, eosdemque Spiritu Sancto impertivit, qui statim a partu infantes baptizati sunt. Sunt etiam hodie non parum multi, quos certis indiciis animadvertimus Spiritum Sanctum habere, cum doctrinae eorum tum etiam vitae nomine; sicut et nobis gratia Dei datum et concessum est nosse Scripturas interpretari et Christum cognoscere, quod citra Spiritum Sanctum nullo modo fieri posse nemo 50] dubitat. At si puerorum baptismus Christo non probaretur, nulli horum Spiritum Sanctum aut ne particulam quidem eius impertiret, atque ut summatim, quod sentio, eloquar, per tot saecula, quae ad hunc usque diem elapsa sunt, nullus hominum Christianus perhibendus esset. Quoniam vero Deus baptismum sui Sancti Spiritus donatione confirmat, id quod in nonnullis patribus, divo Bernhardo, Gersone, Iohanne Huss et in aliis, non obscuris argumentis intelligitur, neque sancta Christianorum ecclesia usque ad consummationem saeculi interibit, fateri coguntur Deo baptismum non displicere. Neque enim sibi ipse potest esse contrarius, aut mendaciis et nequitiae suffragari, neque huic promovendae gratiam suam ac Spiritum suum 51] impertire. Et haec fere optima et firmissima est pro simplicibus et indoctis comprobatio. Neque enim hunc articulum: Credo ecclesiam catholicam, communionem sanctorum etc., nobis eripient aut subvertent unquam.
52] Deinde hoc quoque dicimus, nobis non summam vim in hoc sitam esse, num ille, qui baptizetur, credat necne; per hoc enim baptismo nihil detrahitur. Verum summa rei in 53] verbo et praecepto Dei consistit. Hoc quidem aliquanto est acutius, verumtamen in hoc totum versatur, quod dixi baptismum nihil aliud esse quam aquam et verbum Dei simul iuncta; hoc est, accedente aquae verbo, baptismum rectus habendus est, etiam non accedente fide. Neque enim fides mea facit baptismum, sed baptismum percipit et apprehendit. Iam baptismum non vitiatur aut corrumpitur, hominibus eo abutentibus aut non recte suscipientibus, qui (ut dictum est) non fidei nostrae, sed verbo Dei alligatum est.
54] Nam quamquam hodierno die ludaeus quispiam fraudulenta quapiam simulatione et malitiose proposito veniret, se baptizandum offerens, nosque eundem serio omni studio baptizaremus, nihilominus nobis dicendum esset baptismum verum et rectum esse. Hic enim aqua una cum verbo Dei praesto est, tametsi ille non recto animo, ut debebat, susceperit; sicut illi, qui indigne ad coenam Domini accedunt, verum corpus Domini accipiunt, quamquam non crediderint.
55] Ita vides Rottensium βαπτισμομαστίγων obiectionem vanam esse et nullius roboris. Nam quemadmodum diximus, quamquam pueri non crederent, quod nullo modo affirmandum est (ut iam ostensum est), tamen baptismum verus esset, neque quisquam eos rebaptizare debet; veluti sacramenta nihil detrahitur, tametsi aliquis ad eius participationem improbo animo accedit, neque ferendum esset, iit eadem hora propter priorem abusum ad sumendum accedat denuo, quasi initio verum sacramentum non percepisset. Hoc enim esset summa contumelia et ignominia sacramentum afficere. Qua vero ratione verbum et institutio Dei propterea irrita esse debebunt, quia nos non recte utimur?
56] Propterea dico, si non recte credidisti prius, tamen adhuc crede, atque ita dicas: Baptismus quidem rectus fuit, ego vero miser eundem non recte suscepi. Nam ego ipse quoque et omnes alii, qui baptizantur, coram Deo ita coguntur dicere: Venio huc in mea et aliorum fide, neque tamen asseveranter affirmare audeo me certo credere, et multi pro me precantur, sed huic fidens innitor, quod hoc verbum et praeceptum tuum sit. Quemadmodum ad coenam corporis et sanguinis Domini accedo, non mea fide, sed Christi verbo fretus, sive iam firmo sive infirmo sim animo, illud ego Deo meo commendo. Hoc tamen comperte teneo, quod iussu Dei mihi accedendum, edendum et bibendum est etc., quodque mihi suum corpus et sanguinem donat; quae res nunquam mihi mentietur aut me decipiet.
57] Ad hunc modum cum puerorum baptismo quoque facimus. Puerum ecclesiae ministro baptizandum apportamus hac spe atque animo, quod certo credat, et precamur, ut Deus eum fide donet; verum propterea non baptizamus, sed potius quod Deus ita faciendum nobis praeciperit. Cur ita? Ideo quod certi simus Deum non mentiri. Ego et proximus meus et in summa omnes homines errare possunt et fallere, porro autem Verbum Dei nec potest errare nec fallere.
58] Quocirca nimium utique confidentes et crassi sunt Spiritus illi, qui ita concludentes inferunt: Ubi fides non est, ibi nec baptismus rectus esse potest. Quasi ita velim concludere: Si fidem non habuero, sequitur Christum nihil esse; aut sic: Si maiorum iussis morem non gessero, nec parentes nec magistratus quidquam sunt. Rectene ac bene colligitur, ubi quis non facit, quod illi faciendum fuerat, propterea sequi rem per se nihil 59] esse aut valere? Quin potius argumentum inverte atque ita collige: Sane ob id ipsum baptismum quantivis pretii et rectus habendus est, quod non recte ab hominibus susceptus est. Si enim per se baptismus rectus non esset, eo nullo modo possemus abuti, aut abutendo delinquere. Abusus non tollit, sed confirmat substantiam, vulgo dici solet. Siquidem aurum nihilominus manet aurum, quantumvis illud rneretricula cum scelere et dedecore gestet ac circumferat.
60] Quare tandem semel conclusum esto, baptismum omni tempore rectum esse ac plenam permanere eius substantiam, etiamsi vel unus hominum baptizaretur, neque tamen recte crederet. Neque enim id, quod semel Deus ordinavit et locutus est, ab hominibus 61] mutari sinit aut perverti. Verum enim vero usque adeo excaecati sunt fanatici illi spiritus, ut Dei praeceptum ac verbum perspicere nequeant, neque baptismum et magistratus aliter intuentur atque aquam in fluviis ac olla aut alium quempiam hominem, et cum nullam fidem aut obedientiam videant, et baptismum et magistratus nihil esse cogitur. 62] Hic vero clandestinus et seditiosus latitat diabolus, qui perlubenter coronam magistratui eriperet, ut deinceps oppressus conculcaretur pedibus, adhaec omnia Dei opera et ordinationes redactae in nihilum subverterentur funditus. 63] Ideo nobis advigilandum est naviter omni panoplia instructis, ne a Verbo Dei divelli et abstrahi nos patiamur, ut baptismum non nudum et solum signum esse credamus, quemadmodum nostri spermolegi seu suermeri somniant.
64] Ultimo neque illud praetereundum aut ignorandum est, quid baptismo significetur, tum quamobrem Deus talibus externis signis et gestibus hoc sacramentum celebrandum instituerit, per quod primum in Christianorum communionem cooptamur. 65] Opus vero aut gestus est, quod baptizandi in aquam mergimur, qua prorsus contegimur, et postea mersi iterum extrahimur. Hae duae res, in aquam mergi et iterum emergere, virtutem et opus baptismi significant, quae non sunt alia quam veteris Adami mortificatio et postea novi hominis resurrectio. Quae duo per omnem vitam nobis indesinenter exercenda sunt, ita ut Christiani vita nihil aliud sit quam quotidianus quidam baptismus, semel quidem inceptus, sed qui semper exercendus sit. Ita enim fieri necesse est, ut subinde veteris Adami sordes repurgentur atque eluantur, ut novi hominis nitor et forma prodeat. Quid 66] autem est vetus homo? Hoc nimirum est, quod ab Adamo, patre nostro, nobis successione quadam hereditaria innatum est, scilicet quod sumus iracundi, immites, invidi, luxuriosi, avari, pigri, superbi, increduli, breviter omnibus vitiis contaminate, et in quibus natura nihil boni inest. 67] Iam in Christi regnum delati, hisce vitiis quotidie decrescendum est, ut subinde magis atque magis mitiores, liberaliores, patientiores, mansuetiores fiamus, semper aliquid avaritiae, odio, invidentiae, superbiae atque id genus vitiis detrahentes.
68] Et hic est rectus baptismi usus inter Christianos, per aquae mersionem significatus. Ceterum ubi baptismi exercitium non viget, sed Adamo veteri habenae laxantur, ut in dies fiat ferocior, hoc non dicitur, uti baptismo, 69] sed eidem reluctari. Qui enim extra Christum sunt, non possunt non quotidie in peius degenerare, sicut et vulgato eoque vero dicitur proverbio: Nunquam non deteriores; quo seniores eo peiores (Immer je aerger; je laenger, je boeser). 70] Quodsi quis anno superiore nonnihil coepit fastu insolescere et ad rem attentus esse, ille mox anno sequente multo fit insolentior et ad rem attentior, ita ut vitia ab incunabulis cum eo certis quibusdam incrementis progrediantur. Infans puer nullis singularibus vitiis infectum est; sed ubi adoleverit, immodestae, intemperantis et lascivae vitae inquinamentis contaminatur, mox constantem ac virilem aetatem consecutus, tum demum magis atque magis vera illa vitiorum seges erumpit.
71] Quare vetus homo naturam suam nemine obstante sequitur, si non baptismi virtute coercitus et refrenatus fuerit. Contra, ubicunque Christiani facti sunt, decrescit quotidie ac imminuitur, donec prorsus abolitus fuerit. Et hoc est vere in baptismo mergi et 72] iterum quotidie emergere. Itaque hoc consilio externum signum nobis propositum est, non tantum, ut efficaciter operetur, verum 73] etiam, ut aliquid significet. Iam ubicunque fides fructibus fecunda viget, hic baptismus non tantum inanem significationem repraesentat, sed mortificandae carnis opera coniuncta habet. Porro autem absente fide nudum et inefficax signum tantummodo permanet.
74] Ex his iam clare vides, baptismum aeque et virtute et significatione sua tertium quoque sacramentum comprehendere, quod poenitentiam appellare consueverunt, quae 75] proprie nihil aliud est quam baptismum aut eius exercitium. Quid enim poenitentia dici potest aliud, quam veterem hominem magno adoriri animo, ut eius concupiscentiae coerceantur ac novam vitam amplecti? Quare vivens in poenitentia in baptismo versaris, hanc novam vitam non solum significante, verum etiam operante, incipiente et exercente. 76] In hoc enim baptizatis datur et gratia et spiritus et virtus veterem hominem compescendi, ut novus prodeat ac confirmetur.
77] Hinc baptismus semper substitit, et quamquam aliquis ab eo peccatorum procellis abreptus excidat, nobis tamen subinde ad eum regressus patet, ut veterem hominem resipiscentiae iugo iterum subiiciamus. 78] Verum ut iterum aqua perfundamur, non est necesse. Nam etsi centies in aquam mergeremur, non tamen nisi unus baptismus est. Ceterum opus et significatio durat et permanet. 79] Ita resipiscentia aut poenitentia nihil aliud est quam regressus quidam et reditus ad baptismum, ut illud iterum petatur et exerceatur, quod ante quidem inceptum et tamen negligentia intermissum est.
80] Haec ideo a me dicuntur, ne in eam veniamus opinionem, in qua permultos iam annos fuimus, opinati baptismum iam completum esse, ut eo amplius uti nequeamus, posteaquam iterum in peccata prolapsi sumus. Cuius rei causa exstitit, quod eundem ulterius non sumus intuiti nisi secundum externum opus, quod semel factum atque completum est. 81] Atque hoc inde quoque evenit, quod divus Hieronymus scriptum reliquit: Poenitentiam secundam esse tabulam, qua nobis ex huius mundi pelago natandum et traiiciendum est fracta iam navi, in quam transcendimus atque traiicimus, delati in Christianitatem. 82] Sed hisce verbis baptismi usum Hieronymus nobis sustulit, ut nobis amplius utilis esse nequeat. Quamobrem nequaquam recte docuit, neque enim navis frangitur, quando (ut diximus) Dei ordo seu constitutio et non nostrum opus est. Illud vero non raro fieri solet, ut labentes excidamus. Iam si quis exciderit, ille det operam, ut iterum annatet, huicque adhaerescat, donec iterum in navem recipiatur, inque ea iterum perinde versetur, ut primum inceperat.
83] Ita iam liquido omnibus compertum esse arbitror, quam praeclare ac mirifica res sit baptismum, eripiens nos a rictu diabolico, Deum nobis proprium faciens, peccatum opprimens et auferens, deinde in dies singulos novum hominem fortificans, semper etiam durans et permanens, donec ex hoc exsilio erepti ad immortalem gloriam migraverimus.
84] Eam ob rem cuique baptismum ita habendus est, ut amictus quotidianus, quo indutus semper debet incedere, ut nunquam non in fide eiusque fructibus inveniatur, ut coercitis veteris hominis concupiscentias in novo 85] adolescat. Si enim Christiani perhiberi contendimus, baptismi opus sedulo nobis exercendum est, unde Christiani appellationem 86] promeremur. Si quis autem exciderit, ille accedat vicissim. Nam quemadmodum Christus, omnis gratiae et misericordiae sedes, non cedit neque obstat nobis prohibens iterum ad sese accedere, quamquam peccantes hallucinemur, ita quoque universorum bonorum suorum et donorum thesaurus inconcussus permanet. Iam quemadmodum semel in baptismo peccatorum condonationem assecuti sumus, ita ea adhuc quotidie permanet, quamdiu vivimus, hoc est, donec in terris veterem hominem collo circumferimus.
——————————

[Quinta Pars.]
—————
DE SACRAMENTO ALTARIS.
1] Quemadmodum hactenus de baptismo disseruimus, ita iam nobis deinceps de secundo quoque sacramento disserendum est, nempe de his tribus partibus: quid sit, quid utilitatis afferat sumentibus, insuper quibus fruendum aut sumendum sit. Atque haec omnia ipsius Scripturae verbis confirmata comprobabimus, quibus a Christo iam inde ab initio institutum est. 2] Haec equidem cuivis Christiano cognoscenda sunt, qui quidem Christianus esse contendit et huius sacramenti cupit esse particeps. Neque enim nobis est animus posthac admittenda quemlibet aut quibuslibet illud administrandi, ignorantibus, quid hic quaerant aut quamobrem accedant. Ceterum verba haec sunt:
3] Dominus noster Iesus Christus, in qua nocte tradebatur, accepit panem, et gratias agens fregit et dixit: Accipite et manducare. Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur. Hoc facite in mei commemorationem.
Similiter et calicem, postquam coenavit, cum gratias egisset, dedit illis, dicens: Hic calix novum testamentum est in meo sanguine, qui pro vobis et multis effunditur in remissionem peccatorum. Hoc facite, quotiescunque biberitis, in mei commemorationem.
4] Principio nequaquam decretum est nobis hic cum quoquam pedem conferre aut contentionis gratia cum huius sacramenti detestandis blasphematoribus suscepto bello in arenam descendere, verum sub initium potius discere, qua in re huius sacramenti vis et virtus (ut in baptismo fecimus) omnis sita sit, nimirum, ut sciamus caput et nervum in hoc esse Dei verbum, ordinem et mandatum. Neque enim a quoquam homine excogitatum aut inventum, sed citra cuiusvis consilium et deliberationem 5] ab ipso Christo institutum est. Quapropter sicut decem praecepta, Oratio Dominica, fidei Confessio suam dignitatem obtinent, tametsi ea in perpetuum nunquam servaveris, oraveris neque credideris, ita quoque hoc venerabile sacramentum salvum ac inviolatum permanet, ut nihil ille detrahatur, quamlibet nos illo indigne abutamur. 6] Quid putas Deo nostra opera aut fidem adeo curae esse, ut eam ob rem suum ordinem aut institutionem immutari patiatur? Videmus enim in omnibus mundanis rebus eum perpetuo tenorem consistere et ordinem perdurare, quem Deus semel rebus creandis praescripsit et instituit, 7] quacunque tandem ratione illis utamur aut res creatas exerceamus. Haec quidem vulgo semper ac seculo inculcanda sunt; iis enim omnium seditiosorum spirituum neniae et gerrae illico labefactantur et subvertuntur. Illi enim sacramenta extra Dei Verbum intuentur ut rema nobis factam.
8] Quid est itaque Sacramentum Altaris?
Responsio:
Est verum corpus et sanguis Domini nostri Iesu Christi, in et sub pane et vino per verbum Christi nobis Christianis ad manducandum et bibendum institutum et mandatum. 9] Et sicut de baptismo diximus non simplicem eum esse aquam, ita quoque hic dicimus hoc sacramentum panem et vinum esse, sed non simpliciter panem et vinum esse, quae proponuntur discumbentibus, sed panem et vinum Dei verbo inclusa et, huic alligata.
10] Verbum, inquam, illud est, quo hoc sacramentum fit atque discernitur, ne tantum simpliciter vinum et aqua [panis], sed Christi corpus et sanguis sit ac dicatur. Nos enim Augustini verbis subscribentis, ita dicentis: Accedat verbum ad elementum et fit sacramentum. Hoc Augustini verbum tam proprie et expresse dictum est, ut vix aliud dixerit praeclarius. Virtute verbi elementum fit sacramentum, citra cuius accessionem nonnisi 11] elementum manet. Iam hoc non est alicuius principes aut caesaris, sed omnipotentis Dei verbum et institutio, cui merito omnes creaturae debebant ad pedes accidere atque assentiri ita se rem habere, sicut dicit ipse, omnique reverentia, metu et humilitate illud accipere.
12] Hoc verbo conscientiae tuae imbecillitatem confirmare potes ac dicere: Etiamsi infinitae diabolorum myriades una cum omnibus suermeris uno ore impudentissime affirmarent, quomodo panis et vinum Christi corpus et sanguis esse possunt etc., tamen compertum habeo, omnes ad unum spiritus et doctos non tanta excultos esse prudentia atque intelligentia, quanta Deum omnipotentem vel in minimo digitulo valere certe, scio. lam 13] hic expresse Christi verbum ponitur: Accipite, edite, hoc est corpus meum. Bibite ex hoc omnes, hic est calix novi testamenti in meo sanguine etc. In haec verba pedibus imus, hisce constanter adhaeremus, perlibenter eos visuri, qui suo magisterio Christum aliter audeant docere aut aliter facere, atque 14] ipse locutus est. Hoc equidem non infitiabimur verum esse, si verbum auferas, aut sine eo hoc sacramentum intuearis, praeter merum panem ac vinum nihil tibi mansurum reliqui; sed verbis una cum vino et pane manentibus, sicut debet et oportet, tum constat illa veraciter esse Christi corpus et sanguinem. Sicut enim os Christi dicit ac loquitur, ita quoque est, ut qui neque mentiri novit neque fallere.
15] Ex his iam haud difficulter respondere possumus ad omnis generis quaestiones, quibus iam passim multi solicitantur, quarum una haec est: num profligatae quoque vitae sacerdos sacramentum ministrare aut tractare 16] possit, et eiusmodi. Siquidem hic nos ita concludimus, dicentes: Quamquam nebulo perditissimus sacramentum aliis ministret aut ipse sumat, tamen nihilominus sacramentum illum sumere, hoc est, Christi corpus et sanguinem, non secus atque is, qui omnium reverendissime et dignissime sumpserit aut tractaverit. Neque enim humana sanctimonia, sed Verbo Dei nititur illud. Et quemadmodum nullus sanctorum in terris, adde: etiam nullus angelorum in coelis, panem et vinum in Christi corpus et sanguinem vertere potest, ita quoque nemo aliter facere aut immutare potest, etsi hoc sacramento indignissime abutatur. 17] Nam propter personae indignitatem aut incredulitatem Verbum non fit falsum aut irritum, per quod sacramentum factum et institutum est. Neque enim dicit: Quando credideritis aut digni fueritis, tum corpus et sanguinem meum habebitis; sed: Accipite, edite, bibite; hoc est corpus meum et sanguis meus, et iterum: Hoc facite, nimirum quod ego iam facio, instituo, vobis edendum et bibendum porrigo. 18] Hoc perinde valet, ac si dixisset: Sive dignus sive indignus fueris, hic corpus et sanguinem meum 19] habes horum verborum virtute, quae pani ac vino adiecta sunt. Hoc animo reconditum fac diligenter conserves. In his enim verbis omne nostrum praesidium, tutela et propugnatio adversus omnes illorum errores et seductiones, quaecunque vel exortae sunt unquam, vel deinceps adhuc exoriri possunt, sita sunt.
20] Ita habemus breviter primam partem, de substantia nempe sacramenti. Nunc porro videamus et virtutem ac utilitatem eius, cuius gratia potissimum sacramentum hoc institutum est, quodque omnium maxime in eo est necessarium, ut sciamus, quid hic nobis quaerendum indeque auferendum sit. 21] Sed et hoc valde perspicuum est et cognitu facile ex iisdem supra memoratis verbis: Hoc est corpus meum et sanguis meus, quod PRO VOBIS datur et effunditur in remissionem peccatorum. 22] Horum verborum breviter hic est sensus: Ideo ad sacramentum accedimus, ut eiusmodi thesaurum ibi accipiamus, per quem et in quo peccatorum remissionem consequamur. Quare hoc? Ideo quod verba illic exstant et haec dant nobis. Siquidem propterea a Christo iubeor edere et bibere, ut meum sit mihique utilitatem afferat, veluti certum pignus et arrabo, imo potius res ipsa, quam pro peccatis meis morte et omnibus malis ille opposuit et oppignoravit.
23] Inde iure optimo cibus animae dicitur, novum hominem alens atque fortificans. Per baptismum enim initio, regeneremur, verum nihilominus antiqua et vitiosa cutis carnis et sanguinis adhaeret homini. Iam hic multa sunt impedimenta et impugnationes, quibus cum a mundo tum a diabolo acerrime infestamur, ita ut non rare defessi viribus deficiamus, ac nonnunquam etiam in peccatorum sordes prolabamur.
24] Ideo hoc sacramentum tamquam pro quotidiano alimento nobis datum est, ut huius esu fides iterum vires suas reparet atque recuperet, ne in tali certamine aut tergiversetur aut succumbat denique, sed subinde magis 25] atque magis fiat robustior. Etenim nova vita sic instituenda est, ut assidue crescat et porro pergendo incrementa accipiat. Verum 26] huic contra multae passiones exhaurundae sunt. Tanta enim aestuat iracundia inimicus noster diabolus, simul atque conspexerit nos adversus se niti et hominem veterem iniecto freno coerceri, ut ille nos vi nequeat opprimere, tum ab omni parte positis insidiis occulte irrepens nos adoritur, omnes suos nervos intendens, omnes suas artes experiens, nihil non fallaciarum conans, nec prius absistit, quam nos denique extrema lassitudine defessos fecerit, ut aut abiecta (quod aiunt) hasta fidem deseramus, aut omni desperata repugnandi fiducia taediosi aut impatientes 27] fiamus. Adhoc iam datum est solatium, et haec praesentaria animi levatio, adornata, ut, cum cor senserit se nimia impugnatione premi, hic vires et refocillationem quaerat et auferat.
28] Atqui hoc loco iterum nasuti spiritus nostri mirifica eruditione et sapientia sua sese contorquent, tumultuantes et vociferantes: Qui vero, inquiunt, panis et vinum peccata possunt remittere aut fidem corroborare? cum tamen sciant et audiant, nos talia de vino et pane nunquam adhuc docuisse, velut panis per se panis est; verum de tali pane et vino, quae Christi corpus et sanguis sunt et verba secum coniuncta habent. Hic, inquam, panis thesaurus ille est, quem iactamus, hic certe est nec alius, per quem eiusmodi peccatorum condonationem Christus nobis meritus 29] est. Iam ille non aliter quam per verba: Pro vobis traditur et effunditur nobis offertur et donatur. Nam in his utrumque habes, et quod Christi corpus sit, et quod tuum sit tamquam thesaurus et donum concessum gratuito. 30] Quin etiam illud pro certo constat Christi corpus et sanguinem nequaquam rem otiosam et infrugiferam esse posse, quae nihil fructus aut utilitatis afferat. Verumtamen quamlibet magnus per se thesaurus existat, Verbo eum includi ac in eo nobis offerri necesse est; alioqui eundem neque scire neque quaerere possemus.
31] Quare nihil etiam illud est planeque frivolum commentum, quod garriunt, Christi corpus et sanguinem non esse in coena pro nobis traditum et effusum, ob id in Sacramento peccatorum remissionem nos habere non posse. Nam tametsi opus ipsum in cruce peractum est, et peccatorum ibi parta condonatio, neque tamen alia ratione quam per Verbum ad nos pervenire aut perferri potest. Quid enim hac de re nos comperti haberemus, haec facta esse aut nobis condonata, nisi haec praedicatione aut vocali verbo nobis annuntiarentur? Unde vero illi hoc habent exploratum aut cognitum, aut quomodo remissionem peccatorum possunt apprehendere, nisi Scripturae et evangelio crediderint et innixi fuerint? 32] Iam totum evangelium et fidei articulus: Credo ecclesiam sanctam catholicam, remissionem peccatorum etc. virtute Verbi in hoc sacramentum conclusum est et nobis propositum, Quamobrem ergo talem thesaurum ex hoc Sacramento violenter atque indigne evelli ac diripi pateremur, cum, velint nolint, fateri cogantur eadem haec esse verba, quae passim in evangelio repetita audimus, et tam non affirmare audeant, haec verba in Sacramento nullius usus esse, quam affirmare non audent totum evangelium aut Verbum Dei extra sacramentum nullius pretii esse aut usus?
33] Iam ergo totum sacramentum habemus, cum quid in se sit, tum quid afferat et prosit utentibus. Nunc et videndum est, quaenam sit persona ea, quae eam percipit vim et utilitatem. Haec est, ut breviter dicam, veluti supra de baptismo et alias non raro diximus: quicunque ea crediderit, quae verba loquuntur et afferunt. Neque enim saxis aut truncis dicta aut annuntiata sunt, sed audientibus, ad quos ita inquit: Accipite et manducare etc. 34] Et quia peccatorum condonationem offert benigneque pollicetur, non possunt haec aliter atque per fidem percipi. Eam fidem ipse iis verbis exigit, inquiens: Pro vobis traditur, pro vobis effunditur. Quasi diceret: Ideo vobis corpus et sanguinem meum offero et edere ac bibere iubeo, ut vobis tamquam rem propriam vindicetis illisque ita fruamini. Iam 35] quacunque haec sibi dicta statuit, creditque ita se habere, ille certo consecutus est. Ceterum hisce verbis diffidens nihil habet, utpote qui nequiquam haec sibi offerri patitur, neque tam salutari bono frui cupit. Thesaurus equidem apertus est atque omnibus obvius et expositus, atque adeo ad fores usque adductus, imo potius mensae ad vescendum impositus; at requiritur porro, ut hunc tibi peculiariter vindices, huic manum extensam admoveas constanter credens, quemadmodum ipsa verba te docent.
36] Haec iam tota Christiana praeparatio est hoc sacramentum digne percipiendi. Cum enim hic thesaurus in verbis prorsus nobis proponatur, non aliter quam corde apprehendi potest. Manibus enim eiusmodi donum adeoque perennis thesaurus non est apprehensibilis. 37] Ieiunium et oratio etc. externae quidem praeparationes locum habere et puerile exercitum esse potest, ut corpus modeste et reverenter erga corpus et sanguinem Christi se gerat; verum quod in hoc et per hoc nobis donatur, corpus nullo modo potest assequi aut apprehendere, sed fides cordis hoc facit, eiusmodi thesaurum cognoscentis et cupientis. Et 38] haec quidem, quantum ad communem huius sacramenti institutionem attinet, dicta sufficiant. Quae enim ea de re latius disserenda sunt, aliud ac peculiare tempus requirunt.
39] Ultimo, quoniam de huius sacramenti recto intellectu et vera doctrina certi sumus, admonitione etiam et cohortatione peropus est, ne talem ac tantum thesaurum, qui quotidie inter Christianos administratur et distribuitur, negligamus, hoc est, ut ii, qui Christo nomen dederunt, se praeparent ad huius venerabilis sacramenti communionem 40] saepe frequentandam. Videmus enim non obscure, quam pigros et segnes ad id nos praebeamus. Est paene magna pars eorum, qui audiunt evangelium, qui, posteaquam papae commenta sunt sublata, nosque a mandato et coactione eius liberati sumus, duos, tres pluresve annos sine hoc sacramento exigunt, quasi tam firmi sint Christiani, qui eo plane non 41] opus habeant. Et impediri ac absterreri inde nonnulli hoc nomine sese patiuntur, quod docuimus non accedere debere ad hoc sacramentum, nisi quos fames ac sitis eius urgeat atque compellat. Sunt rursum, qui causantur liberum esse neque necessarium, ac satis superque esse, ut credant se manducasse; quorum maior pars eo denique pervenit, ut omnibus devotionis affectibus exutis plane brutescere incipient, ac demum cum sacramentum tum Verbum Dei extreme contemnant.
42] Equidem quod initio docuimus, verum esse non negamus, neminem scilicet ad hanc coenam ullo modo adigendum aut impellendum esse, ne de integro novam animarum carnificinam constituamus. Hoc tamen interim sciendum est tales pro Christianis non esse reputandos, qui tanto tempore a sacramento semet alienos faciunt et subtrahunt. Illud enim Christus non in hoc instituit, ut circumferatur pro spectaculo, sed suis Christianis praecepit, ut edant ac bibant, suique per hoc sint memores.
43] Et profecto qui veri Christiani sunt ac γνήσιοι Christi discipulis quibus sacramentum est in aliqua existimatione ac pretio, illi semet sua sponte ultro impellent. Verum enim vero ut simplices etiam et infirmi, quibus aliqua voluntas est esse Christianis, hoc vehementius incitentur ad causam et necessitatem reputandam, qua ad sacramentum impelli debeant, ea de re pauca quaedam verba faciemus. Nam 44] quemadmodum in aliis negotiis ad fidem, caritatem, animi tolerantiam pertinentibus non satis est tantum docere et instituere, verum etiam quotidie ac sedulo monere populum, ita quoque hic requirit necessitas, ut praedicando seduli simus, ne segnes aut taediosi fiamus, non ignorantes, quanto conatu et studio diabolus huic rei ac omni Christiano exercitia reluctetur, adeo ut pro virili sua humanos animos ab eo fuget et absterreat.
45] Ac primum quidem clarum textum in ipsis Christi verbis habemus: Hoc facite in mei commemorationem. Haec sunt verba nobis praecipientia et iubentia, quibus iis, qui Christiani censeri volunt, mandatur et praecipitur, ut utantur Sacramento. Quare qui Christi discipulus esse cupit, quibuscum hic verba facit, huic curae sit, ut haec verba sibi cordi sint, non quidem ex coactione, velut impulso ab hominibus, verum ut Christo Domino 46] obsequatur et obediat. Dixeris autem fortasse: Tamen haec quoque particula, quotiescunque feceritis, adiecta est, haec equidem cogit neminem, sed relinquit sacramenti usum in cuiusque arbitratu liberum? 47] Respondeo: Audio; sed non dixit, ut perpetuo nunquam faciamus, quin potius haec ipsa verba dicens, quotiescunque feceritis, una iniunxit, ut saepe sacramenti communionem iteremus. Estque propterea adiectum, quod sacramentum velit habere liberum, non certo tempori alligatum, velut erat Iudaeorum pascha, quod singulis annis semel tantum ac nonnisi decimo quarto die primi mensis vesperi manducare nec ullum diem transilire cogebantur. Quasi velit dicere: Ego vobis festivitatem paschalem seu coenam adorno et constituo, quam non tantum ad huius diei vesperam quotannis celebrabitis, sed ea saepe fruemini, quando et quotiescunque libitum fuerit, prout cuique integrum erit et necesarium. 48] nulli loco aut tempori alligatum. Quamquam Romanae sedis idolum pontificium hanc quoque, ut cetera omnia a Christo constituta perverterit, iterumque Iudaicam festivitatem ex ea reddiderit.
49] Ex his iam perspicuum est omnibus non ita relictum esse liberum, quasi contemni possit. Ceterum hoc ego voco sacramentum contemnere, quando nullo impedimento praepediti tanto tempore, sacramentum quasi fastidientes, non accedimus neque desideramus. Quodsi hanc libertatem habere contendis, cur non potius illam quoque tibi arrogas, ut tibi prorsus non liceat esse Christiano, neque quidquam orare aut credere? Hoc enim perinde Christi praeceptum est atque illud. Sin Christianus perhiberi cupis, ut huic praecepto nonnunquam satisfacias atque obtemperes necesse est. 50] Hoc enim mandatum permovere utique te debebat, ut in te descenderes et cogitares: Ecce, cuiusmodi ego Christianus sum? Quod si essem, haud dubie vel modico harum rerum perficiendarum caperer desiderio, quas Dominus meus mihi faciendas praecepit.
51] Et profecto quandoquidem ad hanc coenam tam gravate et fastidiose affecti sumus, ita nauseantes illam, satis apparet, quales in papatu Christiani fuerimus, ut qui tantum coactu et metu humani praecepti accesserimus, sine omni animi voluptate et amore, praecipientis Christi nullo respectu 52] habito. Sed enim nos neminem cogimus aut violenter impellimus, nec quisquam in nostri gratiam huius coenae conviva esse dignetur. Hoc vero impellere et ultro cogere te debebat, quod Christus id requirit et placet id illi. Hominibus utique non concedendum est, ut ab illis aut ad fidem aut ad ullum opus adigamur. Nos non plus facimus, quam ut doceamus et moneamus, quid facto opus sit, non in nostri, sed in tui gratiam. Ipse pellicit te ac omnibus modis ad se provocat; hunc si arroganter contempseris, vide, ut ipse pro te respondeas.
53] Hoc primo quidem loco dictum est frigidis potissimum et negligentibus Christianis, ut vel tandem serio resipiscant, seque accendant et expergefaciant. Illud enim vero verius est, id quod apud me ipse expertus sum, et quisque apud se ita esse inveniet, ut tam diuturna sui a Sacramento alienatione in dies singulos etiam atque etiam frigidiores et barbariores evadamus, ac denique prorsus id fastidiamus. 54] Alioqui descendendum est cum animo in colloquium, atque ita gerendum, quemadmodum par est homini Dei favorem et gratiam ex animo cupienti. Iam quo frequentius hoc factum fuerit, hoc impensius cor calescit et incenditur, ne prorsus omnibus amoris divini flammis exstinctis congelescat.
55] Dixeris fortasse: Quid autem, si sensero me non paratum esse? Respondeo: Et hoc me quoque impugnat adhuc e papatu usque, in quo tanta mentis anxietate quisque se excarnificavit, ut per omnia puri essemus, ne Deus quidquam naevi aut labis in nobis inveniret. Unde tanta trepidatione sumus exanimati, ut illico quisque attonito animo in haec verba proruperit: Heu te miserum! hac 56] coena omnibus modis indignus es. Nam natura et humana ratio hic suae dignitatis rationem inire incipit erga ingentis huius et pretiosi boni praestantiam, ac tune perinde nitet, atque obscura laterna lucido soli collata aut instar fimi candidis gemmis aut unionibus comparati. Has suae vitae sordes intuens recusat accedere et tantisper differt, donec bene praeparata fuerit, usque dum dies diei, mensis mensi, annus anno successerit. 57] Ceterum hoc si intueri voles, quam videlicet tu sis probus et purus, atque in hoc conari, ut nihil conscientiam tuam mordeat, futurum est, ut vix unquam accedas.
58] Quare hic homines habita ratione discernendi sunt. Nam procaci feritate et improbitate insolescentibus dicendum est, ut a sacramento abstineant; neque enim ad percipiendam peccatorum remissionem sunt appositi, utpote qui eam non desiderant, nec libenter 59] probi esse student. Reliqui vero, qui non ita ferini sunt et belluini, quique probitatis amantes sunt, nullo modo semet ab hac coena debent seiungere, tametsi alioqui fragiles sint et imbecilles, quemadmodum et dictum est ab Hilario: Si quod peccatum non ita perpetratum est, cuius gratia aliquis iure ex ecclesia possit erigi ac pro gentili existimari, huic nequaquam a Sacramento temperandum est, ne quis se ipse vita privet. 60] Nemo enim eo probitatis unquam se venturum speret, ut non infinitos defectus in carne et sanguine suo retineat.
61] Quapropter eiusmodi hominibus discendum est, summam esse scientiam nosse, nostrum sacramentum non dignitatis nostrae gratia institutum esse. Non enim ut dignos et sanctos nos baptizari permittimus, neque hoc nomine peccata nostra confitemur, quasi puri et a delictis alieni essemus, sed plane contraria quadam ratione, ut miseri ac aerumnosi peccatores, et prorsus propterea, quia indigni sumus, nisi fortasse quispiam talis esset, qui nullam gratiam aut absolutionem desideraret, neque cogitaret unquam vita in melius mutata resipiscere.
62] Sed enim qui gratiam ac consolationem habendi et impetrandi cupidus est, ille semet instiget, nulloque modo absterreri se patiatur, itaque dicat: Perlibenter quidem hac coena dignus esse velim, nulla adductus dignitate venio, verum tuo verbo fretus adsum, propterea quod tu mihi praecepisti, egoque non invitus in discipulorum tuorum numerum referri cupio; quantulacunque tandem mea sit 63] dignitas, nihil moror. Verum hoc arduum et grave est factu; hoc enim nobis nunquam non impedimento est et obstat, quod longe attentiores ad nos ipsos quam ad os et verba Christi sumus. Ita enim natura humana agere cuperet, ut securitate quadam et certitudine se ipsa potius frui et niti posset; qua re frustrata abhorret accedere. Verum haec de prima parte satis superque diximus.
64] Secundo benigna quoque huic praecepto adiecta est promissio, ut supra etiam memoratum est, quae nos omnium vehementissime instigare debebat atque impellere. Haec enim illa sunt verba perquam amica et amabilia, humanitatis ac benevolentiae plenissime: Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur. Hic est sanguis meus, qui pro vobis effunditur in remissionem peccatorum. 65] Haec, inquam, verba dixi neque ullis cautibus neque quercubus esse praedicata, verum mihi et tibi; alioqui eadem opera aeque tacere potuisset neque ullum sacramentum instituere. Quare fac etiam atque etiam, ut et te in haec verba (PRO VOBIS) includas, ne nequiquam tecum loquatur.
66] Hic enim omnes thesauri sui nobis offert divitias, quascunque coelitus secum humano generi detulit, ad quas etiam alias amicissime et amantissime nos provocat, veluti Matth. 11, 28 inquit: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis; ego reficiam vos. 67] Iam quidem extremum flagitium et facinus est, quod, cum ille tam amanter atque fideliter nos vocet et moneat, ad nostrum summum et maximum bonum confluendos, nos tam alienos erga vocantem geramus ac tantum temporis a sacramenti participatione remoti exigamus, donec prorsus animo indurato refrixerimus, ut nulla usquam desiderii aut amoris scintilla in nobis superstes remaneat. 68] Equidem sacramentum non perinde intuendum est ut res noxia, a qua vitanda ambobus (quod aiunt) pedibus fugiendum sit, verum ut salutifera et utilis medicina, quae tuis morbis medeatur, vitamque tibi det et animae et corporis. Ubi enim anima recuperata salute convaluit, ibi corporis quoque valetudo salva est. Cur ergo nos illud ita abominantes cavemus, quasi cicuta esset, quae devorata mortem nobis inferret praesentem?
69] Illud equidem infitias non iverim, eos ipsos, qui contemnunt aut beluino more vivunt, tantum in perniciem et damnationem sibi sumere. Talibus enim nihil debet esse bono aut saluti, perinde atque aegroto accidere solet, pro libidine sua edenti atque bibenti, quae ipsi a medico interdicta sunt. 70] Ii vero, qui suae carnis infirmitatem sentiunt, eaque libenter exonerati essent, quaerentes auxilium, non aliter intueri debent et uti atque preciosissima tyriaca aut antidoto praesentissimo adversus omnia venena, quibus infecti sunt. Hic enim in sacramenta ex ore Christi sumes peccatorum condonationem, secum habentem unaque apportantem Dei gratiam et spiritum una cum omnibus suis bonis, tutela, profectione et potestate contra mortem, diabolum atque omnia mala.
71] Ita quidem a Deo et Christi praeceptum eiusque promissionem habes. Adhaec tui gratia tua ipsius necessitas, quae cervici tuae incumbit et cuius gratia eiusmodi praecepta, illectamenta et promissiones datae sunt, impellere te debebat. Ipse enim dicit [Matth. 9, 12]: Non est opus medico valentibus, sed male habentibus, hoc est, laborantibus et qui peccatis, mortis formidine, carnis atque diaboli tentatione onerati sunt. 72] Iam si peccatorum fasce gravatus es tuamque sentis infirmitatem, tum alacri accedas animo, teque Christo reficiendum, levandum et corroborandum offeras. 73] Etenim si tam diu procrastinare volueris, donec defecatis vitiis mundus et dignus sacramentum possis accedere, perpetuo tibi ab hac coena abstinendum erit. Etenim eam hic pronuntiat sententiam: 74] Si purus et probus es, mea ope non indiges, neque vicissim te mihi opus est. Quare ii tantum indigni dicuntur, qui suos defectus non sentiunt, neque peccatores esse sustinent.
75] Quodsi dixeris: Quid mihi tum faciendum suades, si talem carnis meae necessitatem persentiscere nequeo, neque ulla sacramenti fame aut siti teneor? Respondeo: Iis, qui ita affecti sunt, ut nihil tale sentiant, nullum scio dare consilium praestantius, quam ut in sinum proprium inspiciant videantque, num ipsi quoque carnem et sanguinem habeant; quod cum ita esse comperient, tum sui tantum compendii gratia Pauli epistolam scriptam ad Galatas [5, 19 sqq.] requirant et audiant, cuiusmodi sua caro fructus soleat producere. Manifesta sunt autem (inquit) opera carnis, quae sunt: adulterium, fornicatio, immunditia, impudicitia, luxuria, idolorum servitus, venefica, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, sectae, invidiae, homicidia, ebrietates, comessationes et his similia.
76] Quapropter si haec sentire nequis, saltem Scripturae credas, quae tibi non mentietur, et cui caro tua propius quam tibi nota est. Imo amplius quoque concludit Paulus ad Rom. 7, 18 inquiens: Scio, quod non habitet in me, hoc est, in carne mea, bonum. Quodsi Paulus de sua carne id pronuntiare audet, neque nos vel meliores vel sanctiores 77] illo esse volumus. Quod autem nos idem non persentiscimus, hoc periculosius aegrotamus. Signum enim est certissimum nostram carnem lepra esse infectam, quae nihil quidem sentit, saevit tamen interim et circumcirca 78] serpit. Verumtamen, ut dictum, quodsi usque adeo mortuus es, saltem Scripturae testimonio fidem habere digneris, quae, qualis sis, iam tibi suo comprobavit iudicio. Et in summa, quo minus tua peccata et defectus persentiscis, hoc plures causae tibi supersunt accedendi, opemque et medicinam quaeritandi.
79] Deinde in hoc quoque fac attentus sis, ut circumspicias, num in mundo quoque verseris, aut si ignoras, id ex vicinis tuis exquirito. Quodsi una cum aliis in mundo constitutus es, non est, ut cogites peccatum et necessitatem tibi defuturam. Tantum enim incipias, ac ita te geras, quasi probitatem sectari et cum evangelio stare decreveris, ac vide, num nemo tibi infensus futurus sit, insuper aegre faciat, vim atque iniuriam inferat, praeterea ad peccata et vitia causam suppeditet. Quodsi nondum expertus es, hoc ipsum Scriptura magistra fac audias, sursum ac deorsum his praeclaris testimoniis et titulis mundum praedicante.
80] Praeter haec diabolum quoque iuxta te habebis, quem prostratum nequaquam prorsus conculcabis, cum Dominus noster Iesus Christus ipse devitare non potuerit. 81] Quid ergo est diabolus? Nihil aliud, quam quod eum Scriptura nominans esse perhibet, nempe mendax et homicida: mendax quidem ob id, quod cor humanum a Verbo Dei abducere et excaecare conatur, ne tuam necessitatem sentias, neve ad Christum medicum venire queas; homicida vero, qui ne ad unius quidem horulae spatium vitam tibi favet. 82] Quodsi videndi tibi daretur copia, quot gladiis, quot hastis, quot sagittis et telis omnibus momentis in te collimet, gauderes toties tibi patere ad sacramentum accedendi ianuam, quoties possis consequi. Quod autem tam secure, tam incogitanter ambulamus, nihil facit aliud, quam quod non cogitamus aut credimus, nos in carne et hoc pravo mundo vivere aut versari in regno diaboli.
83] Quamobrem haec probe experienda et exercenda tibi proponito, teque ipse accurate fac excutias et noscas, tum paulisper circumspicito, et vide, quid Scriptura loquatur. Quodsi ne tum quidem quidquam senseris, hoc maior te urget ad conquerendum necessitas aeque apud Deum ac proximum tuum. Ab his petas auxilium, utque pro te precentur, postula neque prius absistas, quam cor tuum adamantina illa duritie liberatum fuerit. Ita 84] fiet, ut demum tua tibi pateat necessitas, clare visuro te terque quaterque in omnium vitiorum lernam profundius esse immersum quam ullum alium peccatorem, teque sacramento multo egere impensius, medendae calamitati tibi occultae, Deo suam tibi largiente gratiam, ut magis sentias, fiasque ad hunc modum sacramenti esurientior. Praecipue vero diabolo tantopere te infestante tibique perniciem machinante, ut te comprehensum et anima et vita iuxta spoliet, ita ut nulla hora ab eius insidiis tibi in tuto esse liceat. Quam cito vero et subito te oscitantem et nil tale opinantem in omne calamitatis genus praecipitaverit!
85] Haec iam hactenus monendi gratia dicta sint, non tantum nobis grandioribus, verum etiam natu minoribus, qui in Christiana doctrina eiusdemque intellectu educandi sunt. Ad hunc enim modum hoc minore negotio Decem Praecepta, Fidei Symbolum et Orationem Dominicam iuventuti inculcare possemus, ut cum quadam voluptate atque adeo serio haec caperent et ita statim ab ipsis infantiae crepundiis percepta indesinenter exercerent atque assuescerent. 86] Iam enim paene cum natu grandioribus actum est, ut haec atque alia ab ipsis impetrare ne queamus, nisi eiusmodi homines iam inde a puero educentur, qui nobis successuri sunt nostrumque opus et officium arrepturi, ut et ipsi suos liberos bene ac salutariter educent, quorum opera Dei Verbum sustentetur, et Christianorum 87] communio aedificetur. Quapropter quisque paterfamilias sciat, hoc sui esse officii, ut Dei iussu atque praecepto haec liberos suos doceat aut alios docere sinat, quae eos nosse par est. Cum enim baptizati sint, iamque in Christianorum numerum et communionem cooptati, aequum est, ut huius sacramenti participatione fruantur, ut nobis queant esse utilitati et subsidio. Oportet enim eos omnes et singulos nobiscum credere, diligere, orare et adversus diabolum pugnare.